[ مریم رضاخواه] | ایران تا پیش از سال ۱۳۹۴، برنامه‌ای مدون برای ترغیب یا تسهیل بازگشت مهاجران متخصص یا تحصیلکرده نداشت؛ اما در دهه اخیر موضوع تشویق نخبگان و ایرانیان متخصص برای بازگشت به کشور پررنگ شد. درواقع طرح همکاری با متخصصان و دانشمندان ایرانی غیرمقیم به‌منظور انتقال دانش، تجربه و ایده‌های فناورانه به کشور و همچنین ایجاد ارتباط مؤثر دانشمندان و متخصصان ایرانی غیرمقیم با همتایان داخلی و مراکز علمی و فناوری منتخب از اسفند سال ۱۳۹۴ به‌صورت رسمی آغاز شد. هدف اصلی این برنامه همکاری با متخصصان و فناوران ایرانی خارجی از کشور، ایجاد سازوکاری جهت بهره‌مندی از دانش و تجارب ارزشمند دانشمندان و متخصصان ایرانی غیرمقیم در قالب برنامه‌هایی همچون پسادکتری، فرصت مطالعاتی، استادان مدعو و معین، فعالیت‌های فناورانه و برگزاری سخنرانی و کارگاه‌های تخصصی است.
اکنون سوال این است که براساس برنامه‌های مدونی که حدوداً از ۹ سال پیش برای تسهیل بازگشت مهاجران متخصص ایجاد شده است چه تعداد نخبه به کشور بازگشته‌اند یا همکاری داشته‌اند؟
چندی پیش سیداحمد عبودتیان، دستیار رئیس‌جمهوری اعلام کرد که ۲هزار و ۷۰۰نخبه به کشور بازگشته‌اند که در نوع خود آمار جالب توجهی است. اینجا این سؤال مطرح می‌شود که در شرایطی که برخی مدعی هستند، نخبگان به هر بهانه‌ای می‌خواهند مهاجرت کنند، چنین آماری تا چه حد می‌تواند صحیح باشد؟
به‌گفته علیرضا سیدآباد، قائم‌مقام معاونت توسعه روابط علمی و سرمایه انسانی سازمان توسعه همکاری‌های علمی و فناورانه بین‌المللی معاونت علمی و فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری، با اضافه شدن برنامه‌های جدید از سال ۱۴۰۲ میزان همکاری‌ها با ایرانیان خارج از کشور افزایش یافته است. اما اینکه این طرح چه ویژگی‌هایی دارد و تاکنون چند نخبه و متخصص به کشور بازگشته‌اند و یا همکاری کرده‌اند، سؤالاتی است که «شهروند» در گفت‌وگو با علیرضا سیدآباد به بررسی آنها پرداخته است.
وظایف معاونت توسعه روابط علمی و سرمایه انسانی معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری چیست؟
اصولا سه ماموریت اصلی برای این سازمان تعریف شده است. یکی از ماموریت‌های آن کمک به شرکت‌های ایرانی دانش‌بنیان داخل کشور در حوزه توسعه صادرات محصولات‌شان است. در این خصوص پس از بررسی‌های لازم متوجه شدیم حدود پنج هزار شرکت دانش‌بنیان وجود دارد که تعدادی از این شرکت‌ها توانمندی صادراتی دارند. دومین ماموریت کاری ما در حوزه بین‌الملل تبادلات علمی و فناوری با سازمان‌های دولتی در کشورهای مختلف است و ماموریت سوم این مرکز، توسعه سرمایه انسانی است.
در راستای هدف دوم، در اواخر سال ۹۳ ما یک پلتفرم به نام کانکت را راه‌اندازی کردیم. هدف ما اجرای یک برنامه منسجم، برای ایجاد پل ارتباطی بین متخصصان، محققان و فناوران ایرانی خارج از کشور با مؤسسات داخلی مثل دانشگاه‌های برتر کشور، شرکت‌های دانش‌بنیان و …است.
چطور شد که پی به علاقه‌مندی متخصصان خارج از کشور برای همکاری با نهادهای مرتبط بردید؟
در سال ۱۳۹۴ پرسشنامه‌هایی بین ایرانیان خارج از کشور، با محتوای «انگیزه‌های همکاری با کشور» طرح شد که تعدادی از بهترین متخصصان ایرانی در آن نیز مشارکت داشتند. در پایان متوجه شدیم درصد بالایی از ایرانیان خارج از کشور که از بهترین دانشگاه‌ها فارغ‌التحصیل شده‌اند یا در شرکت‌های دانش‌بنیان خارج از کشور کار می‌کنند، علاقه‌مند هستند تا در حوزه توسعه تکنولوژی و انتقال دانش به کشورشان کمک کنند، ولی به‌خاطر موانعی، یا نمی‌توانستند اینکار را بکنند یا ترجیح می‌دادند اصلا به ماجرا ورود پیدا نکنند.
خب این موانع چه بودند؟
عوامل زیادی در این بین دخیل بودند. دلایلی همچون دغدغه مالی و سربازی، فرآیند زمانبر تأیید مدارک و جذب در دانشگاه‌ها، عدم‌آشنایی با وضعیت علمی و فناوری کشور در حوزه تخصصی و… ازجمله این عوامل بودند که سعی کردیم تا آنها را مرتفع کنیم. نتیجه این تلاش‌ها، همان همکاری 2هزار و 700ایرانی نخبه و متخصصی بوده که دستیار رئیس‌جمهوری به آن اشاره کرده‌اند.
یعنی این آمار 2هزار و 700نفری بازگشت نخبگان درست است؟
ببینید اینجا نکته ظریفی وجود دارد. اینکه این آمار هم بازگشت نخبگان و متخصصان را شامل می‌شود و هم کسانیکه با ما همکاری می‌کنند.
در این فرآیندی که شما برای همکاری با متخصصان ایرانی مقیم خارج از کشور دارید چه تسهیلاتی به آنها داده می‌شود؟
بسته‌های حمایتی آموزشی و پژوهشی (شامل پسادکتری، فرصت مطالعاتی و استاد مدعو) سخنرانی و برگزاری کارگاه، نظام وظیفه تخصصی (شامل نظام وظیفه تخصصی در خارج از کشور و داخل کشور) و تاسیس شرکت داخل ایران برای حمایت از متقاضیان ارائه می‌شود. برای نخستین بار در کشور حمایت نظام وظیفه تخصصی در خارج از کشور با حمایت مقام معظم رهبری برای متخصصان شاغل در خارج از کشور و غایب تعریف شده است تا بدون نیاز به حضور در کشور بتوانند با انجام پروژه‌هایی علمی و فناورانه و انتقال دانش به کشور از خدمت وظیفه عمومی معاف شوند.
همچنین در سال‌جاری با ایجاد حمایت‌های جدید پسادکتری فناورانه برای جذب متخصصان در واحدهای تحقیق و توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان و اثر‌گذار حوزه فناوری کشور و همچنین با برگزاری کارگاه‌های تخصصی فناورانه برای رفع نیازهای آموزش‌پذیر شرکت‌های داخلی، گام دیگری برای توسعه حمایت‌ها در مسیر رشد فناوری داخل کشور و جذب متخصصان و فناوران ایرانی خارج از کشور برداشته شد. در همین خصوص یکی از حمایت‌های جدیدی که امسال هم به برنامه اضافه شده است، برگزاری کارگاه‌ها با موضوعات از پیش‌تعیین شده توسط شرکت‌های داخل کشور برای رفع نیاز آموزش است.
حمایت‌های نظام وظیفه؟ منظورتان چیست؟
حمایت‌های نظام وظیفه به دو بخش نظام وظیفه تخصصی داخل کشور و نظام وظیفه تخصصی خارج از کشور تقسیم می‌شود. در نظام وظیفه تخصص داخل کشور، نخبگان و متخصصان غیرمقیمی که می‌توانند در کشور بمانند، بعد از کسب تأیید نهایی در سامانه برنامه همکاری با متخصصان و فناوران ایرانی خارج از کشور به آدرس connect.isti.ir به‌مدت ۱۸ ماه به کشور می‌آیند و با انجام دوره آموزشی و طرحی تحقیقاتی، کارت پایان خدمت خود را دریافت می‌کنند. در حمایت نظام وظیفه تخصص در «خارج» از کشور که از سال ۱۴۰۰ به این برنامه اضافه شده است، متقاضیانی که مشمول و غایب هستند و دارای شغلی تمام‌وقت در خارج از کشور و دانش‌آموخته ۱۰۰ دانشگاه برتر هستند و یا به‌عنوان محقق و استاد در ۲۰۰ دانشگاه برتر دنیا مشغول به فعالیتند، درصورت تأیید در مرحله بررسی پرونده و سوابق‌شان، می‌توانند فرآیند مربوط به نظام وظیفه خود را بدون نیاز به حضور در کشور طی کنند. درواقع با انجام طرحی تحقیقاتی و علمی یا فناورانه با انتقال دانش روز به کشور یا ساخت محصول بدون مشابه در کشور یا راه‌اندازی کسب‌وکار، می توانند کارت معافیت از خدمت وظیفه عمومی را دریافت کنند. البته پروژه علمی‌ای که باعث معافیت متخصصان می‌شود یک چهارچوب و ضوابط تعریف‌شده‌ای از سوی ستاد کل دارد.
اینها که در ظاهر هر دو، یک شیوه هستند!
نه اینگونه نیست. داخل کشور متقاضی باید حداقل ۱۸ ماه حضور پیوسته در داخل کشور داشته باشد و دوره آموزشی را کامل انجام دهد تا کارت پایان خدمت بگیرد ولی در حمایت نظام وظیفه تخصص خارج از کشور، متقاضی الزامی به حضور در کشور ندارد یعنی به متخصصان متقاضی مجوزی داده می‌شود تا بدون محدودیت پس از شروع پروژه، در کشور تردد کنند. درعین حال، در نظام وظیفه تخصص خارج از کشور دوره آموزشی وجود ندارد و در پایان کارت معافیت از خدمت وظیفه عمومی را دریافت می‌کنند.
شیوه خارج از کشور، به نسبت نظام وظیفه داخل کشور، نظام ارزیابی سخت‌تری دارد. با تمام این تفاصیل 190متخصص ایرانی که در خارج از کشور مشغول به‌کار هستند، توانسته‌اند تا به امروز به یکی از این دو شیوه، تأییدیه شروع پروژه را کسب کنند. ۴۰ نخبه و متخصص هم از سال ۱۴۰۰ تا به امروز پروژه‌هایشان را تمام و دستاوردهایشان را ارائه کرده‌اند. این 40نفر موفق شده‌اند کارت معافیت از خدمت وظیفه عمومی را دریافت کنند. این آمار نشان می‌دهد افراد نخبه‌ای که کارت خدمت سربازی ندارند، می‌توانند از این حمایت استفاده کنند، البته باید ویژگی‌های شاخصی را در حوزه تخصصی خود داشته باشند.
به جز موضوع معافیت، اجرای طرح همکاری با دانشمندان ایرانی غیرمقیم چه دستاوردهایی داشته است؟
در مورد دستاوردهای این طرح همین بس که از ابتدای آغاز به‌کار تا به امروز شبکه‌ای با بیش از 14هزار نفر از ایرانیان خارج از کشور ایجاد شده است که با سامانه همکاری و تعامل دارند. از سال ۹۴ تاکنون بیش از 3هزار و ۶۰۰ نخبه و متخصص غیرمقیم با کشور همکاری بلندمدت و بیش از ۶ هزار متخصص، همکاری کوتاه‌مدت داشته‌اند.
این در حالی است که با اضافه شدن برنامه‌های جدید از سال 1402با هدف توسعه همکاری‌های فناورانه و انتقال تجربه‌های موفق بازگشت و فعالیت‌های تخصصی و فناورانه در کشور، میزان همکاری‌ها افزایش یافته است. بر این اساس در سال 1402بیش از 2هزار نفر از متخصصان به‌صورت کوتاه‌مدت و 666نفر به‌صورت بلندمدت با کشور همکاری داشته‌اند که 100مورد از آن مربوط به راه‌اندازی کسب‌وکار داخل کشور است که این عدد رشدی بیش از دوبرابر را نسبت به دوره مشابه سال 1401داشته است.
متخصصان ایرانی از کدام کشور‌ها با ایران همکاری کرده‌اند؟
غالب متخصصان از دانشگاه‌های برتر دنیا مانند epfl تگزاس، استنفورد، ام‌ای‌تی، بریتیش، کلمبیا، واترلو، توکیو، کی.تی.اچ، زوریخ و.... به‌صورت کلی بیشتر از کشورهای آمریکا، کانادا، انگلستان، سوئیس، فنلاند، ژاپن، مالزی، آلمان، استرالیا و... است.
این گروه از ایرانیان همانطور که گفته شد در قالب شبکه گسترده‌ای که ایجاد شده، اقدامات علمی مؤثری انجام داده‌اند که در نوع خود قابل تامل است. عضویت بیش از ۴۰۰ متخصص به‌عنوان هیأت علمی در مراکز دانشگاهی و پژوهشگاهی، انتشار بیش از 2هزار و ۵۰۰ مقاله ISI در مجلات معتبر بین‌المللی به‌عنوان خروجی همکاری متخصصان در قالب فعالیت‌های پژوهشی، ثبت بیش از ۲۰ اختراع و پتنت (سند اختراع)، تشکیل بیش از ۴۰۰ استارت‌آپ و ثبت بیش از ۱۵۰ شرکت دانش‌بنیان، ایجاد فرصت شغلی تخصصی برای بیش از دو هزار نفر در داخل کشور به‌صورت مستقیم و بیش از 3 هزار و 500 نفر به‌صورت غیرمستقیم، بخشی از دستاوردهایی است که با متخصصان و فناوران ایرانی خارج از کشور شکل گرفته است.