[ حانیه جهانیان ] آیین‌های سوگواری در ایران مانند تمام آیین‌ها،دسته‌جمعی است و به طور تکرارشونده و سالیانه برگزار می‌شوند. آداب و رسومی که از دل فرهنگ و اعتقادات تمام کشور همچون میراثی ارزشمند سینه به سینه به نسل‌های بعدی انتقال پیدا می‌کند. رسومی همچون سینه‌زنی که به انواع متداول‌ترین شیوه عزاداری شهرت یافته است. سینه‌زنی در اشکال و ریتم‌های مختلف قابل اجراست که نحوه اجرا و انتخاب ریتم به عهده مداح مراسم عزاداری‌ست. چرا که نوع سینه‌زنی متناسب با نوحه تغییر می‌کند. در مناطقی دیگر در کنار سینه‌زنی، زنجیرزنی نیز بسیار مرسوم است؛ سنت دیرینه‌ای که طبق اسناد در دوره قاجار به مجالس سوگواری ایرانیان راه یافته و حتی باوجود ایجاد ممنوعیت‌های متعدد برگزاری مراسم‌های مذهبی در بخشی از دوران قاجار و پهلوی همچنان جزو اصلی‌ترین رسوم عزاداری در دسته‌ها محسوب می‌شود. این رسوم بخش مهمی از فرهنگ و تاریخ اسلام در ایران است. در «شهروند» امروز به سراغ مشهورترین آداب و رسوم عزاداری در کشورمان رفتیم. مطالبی که برگرفته از کتاب «ایران در عصر امامان» نوشته احسان ناظم بکایی در انتشارات «سایان» و «خبرگزاری ایمنا» است.
یادگار جنوب
چِلابْ‌زَنی، نوعی سینه‌زنی در مراسم سوگواری محرم که مبنای آن چرخیدن دایره‌وار سینه‌زنان و سینه‌زدن آنها ست. در بوشهر این نوع سینه‌زنی با نوحه‌خوانی پیش‌خوان یا سرخوان آغاز می‌شود. ابتدا خردسالان، جوانان و دست‌اندرکاران مسجد، در محل اجرای مراسم به دور پیش‌خوان حلقه می‌زنند که به این حلقه بُر می‌گویند. به‌تدریج که بر شمار سینه‌زنان افزوده می‌شود، شمار این حلقه‌های متحدالمرکز که پیش‌خوان در مرکز آنها ست، بیشتر می‌شود. عده‌ای مسئول تشکیل و کنترل برها هستند که به آنان برساز یا سینه‌گردان می‌گویند. هر یک از سینهزنها برای رعایت نظم و ایجاد فاصله در بر، با دست چپ کمر نفر سمت چپ را می‌گیرد و با دست راست سینه می‌زند. آنها با حرکت موزون پا، به دور پیش‌خوان می‌چرخند و با هم‌سرایی به نوحۀ پیش‌خوان پاسخ می‌دهند؛ معمولاً هنگام هم‌سرایی سینه نمی‌زنند. پس از اجرای ۴ یا ۵ نوحۀ مختلف در یک واحد زمانی، ضرب‌آهنگ سینه‌زنی و نوحه‌ها به اوج می‌رسد. نوحه‌خوان پس از مکثی که حدود ۱۰ تا ۱۲ ضربۀ سینه‌زنی طول می‌کشد، با گفتن کلمۀ «واحد»، دستوری را برای سینهزنها صادر می‌کند. این مراسم در نواحی جنوبی کشور همچون بوشهر متداول است.
از سنگ ناله خیزد...
نوعی عزاداری پرهیجان است که ریشه در مراسم «طلب یاران» دارد. پیشینه آن به عصر صفویه باز می‌گردد. درباره ریشه و دلیل اجرای این رسم دو روایت مشهور وجود دارد، برخی آن را یادآور خودزنی قبیله‌ی بنی‌اسد بعد از دیدن پیکر شهدا می‌دانند و گروهی دیگر معتقدند این آیین واکنشی به سمکوبی اسبان بر بدن شهدای کربلا و کنایه از ماتم سنگ و چوب و به‌صدا‌درآمدن آنها ست. برخی سنگ‌زنی را سنتی صوفیانه می‌دانند که حرکات سنگ زنان صوفی را تداعی می‌کند. در ادوار گذشته،سنگ‌زن‌ها دو تکه سنگ را بر هم می‌کوبیدند،اما به مرور زمان، دو نیم‌گوی چوبی خراطی‌شده که با چرم به انگشتان وصل می‌شود،جای این سنگ‌ها را گرفت. دسته‌های سنگ‌زن مثل سینهزنها حرکت می‌کنند. با این تفاوت که به جای کوبیدن دست بر سینه، نیم‌گوی‌ها را به هم می‌کوبند. این مراسم سنتی به گواهی اسناد تاریخی، قدمتی طولانی دارد. «پیترو دلا واله»، جهانگرد ایتالیایی، در گزارشی از ایران مربوط به سال‌های ۱۰۲۶-۱۰۳۲ ق / ۱۶۱۷-۱۶۲۳ م، اشاره به کسانی دارد که در ماه محرم، به نشانۀ خون شهدا، بدن خود را به رنگ قرمز در می‌آورند و همه با هم در مصائب حسین (ع) نواهای غم‌انگیز می‌خوانند و دو قطعه چوب یا استخوانی را به یکدیگر می‌کوبند که صدای حزن‌انگیزی از آن خارج می‌شود.
پیشرو کاروان
چاووش (چاوش) در اصل واژه‌ای ترکی است که از چو یا چاو، به معنای اعلان و خطاب ریشه گرفته است اما مفاهیم مختلفی دارد مانند: سرهنگ و صاحب منصبی که پیشاپیش حاکم و اشخاص بزرگ حرکت کند، نقیب لشکر، جارچی، یساول، رئیس و پیشوا. همچنین در بعضی از فرهنگ‌ها معنی آن را پیشرو لشکر و کاروان و به‌خصوص کسی که پیشاپیش قافله یا زوار حرکت کند و آواز بخواند، ذکر کرده‌اند. چاووش خوانی در ابتدا برای دعا و آرزوی خیر در رکاب پادشاهان و امرا استفاده می‌شد و به مرور بعدها برای آوازهای مذهبی و استغاثه‌آمیز هم به کار رفت. در طول تاریخ معنایش به مرور تغییر پیدا کرد. بر اساس آثار ادبی فارسی که از قرن 9 قمری به جا مانده، چاوش در معنای نقیب و پیشرو کاروان به کار رفته است.از دوره صفویه، این رسم برای زائران مرسوم شده و در دوره قاجار به اوج می‌رسد. این مراسم قدمتی چند صد ساله دارد و با حرکت هیئت‌ها و دسته‌های عزاداری به سمت امامزاده شروع می‌شود. در طول مسیر مردم با خواندن اشعار مذهبی به سمت کوچه‌های شهرستان حرکت کرده و دیگران را به ملحق شدن به دسته عزاداری تشویق می‌کنند.
سو گ بر دوش عزاداران حسین(ع)
نخل، تابوت‌وار چوبی به شکل مکعب مستطیل است که عزاداران آن را به نشانه تشییع پیکر امام حسین (ع) در عصر عاشورا می‌گردانند. این آیین که بیشتر در مناطق کویری ایران متداول است، «نخل گردانی» نامیده می‌شود. یزدی‌ها نیز آن را «نقل گردانی» می‌خوانند. می‌گویند چون قبلا این تابوت‌واره‌ها را از چوب نخل (درختی مقدس در ایران و عراق) می‌ساختند، به این نام معروف شده است. نخل‌ها را در ابعاد مختلفی می‌سازند و چند روز مانده به عاشورا،جوانان تنومندی موسوم به «نخل‌بر» آن را از زمین برمی‌دارند و دور میدان اصلی شهر می‌چرخاندند. پیشینه نخل‌گردانی به عصر صفویه باز می‌گردد،ولی گرداندن نشانه‌هایی شبیه نخل قدمتی کهن دارد. نخل‌گردانی نوعی تابوت‌گردانی است که از زمان آل بویه رایج بود. جالب است بدانید در اندونزی اصلی‌ترین آیین محرم،تابوت گردانی است. به همین دلیل، مردم این کشور به ماه محرم «ماه تابوت» می‌گویند. همچنین یکی دیگر از رسوم این ایام «طبق‌کشی» ست. «طبق‌کشی» بی‌شباهت به مراسم نخل گردانی نیست و مردم با گذاشتن طبق‌هایی استوانه‌ای شکل به طول 1 الی 2 متر به سمت اماکن مذهبی نظیر امامزاده‌ها حرکت می‌کنند. این طبق‌ها با آیینه کاری تزئین شده و از دور درخشش زیبایی دارد. در شب و ظهر عاشورا مردم با این طبق‌ها حرکت کرده و در طول مسیر مشغول عزاداری، نوحه خوانی و سینه‌زنی می‌شوند. طبق کشی در برخی از بخش‌های تهران نیز برگزار می‌شود، اما به طور ویژه مربوط به آیین مردم قزوین بوده که در دوران قاجار با شکل و شمایل متفاوتی اجرا می‌شده است. مثلا در دوران قاجار، از روی طبق‌ها فانوس آویزان می‌کردند؛ اما امروز روی آن را با استفاده از چراغ تزئین می‌کنند.
روایت آتش
آئین مشعل گردانی نجفی‌های مقیم قم همه ساله در شب هشتم، نهم و دهم محرم‌الحرام با حضور دسته طبال و مشعل گردانی سنتی برگزار می‌شود. در این مراسم سنتی پس از اجتماع در مسجد، دسته‌های عزاداری حرکت می‌کنند. مشعل‌های حمل شده در این مراسم نمادی از مشعل‌هایی هستند که خیمه گاه اباعبدالله الحسین (علیه‌السلام) را به آتش کشیدند و نواختن گسترده طبل‌ها نیز یادآور نواختن طبل در زمان حمله لشگر یزید به خیمه‌گاه و اهل حرم است که با صدای بلند نواختن طبل مانع از شنیده شدن صدای زنان و کودکان شدند. مشعل‌گردانی به دو سبک ایرانی و عراقی برگزار می‌شود. سبک ایرانی‌اش مربوط به شهرهایی مثل اردکان و زابل و قم است که به صورت مشعل‌های انفرادی با دسته‌های بلند چوبی برگزار می‌شود. در برخی موارد، فقط سادات حق حمل آن را دارند. در سبک عراقی، چند مشعل کوچک را کنارهم روی میله‌ای افقی نصب می‌کنند که به آن «هودج» می‌گویند. هودج،شبیه کشتی است و آن را درخیابان می‌گردانند و می‌چرخانند. هودج‌هاه سه نوع برقی، گازی و نفتی دارند.
سوغات همسایگان
مراسم خیمه سوزان، مراسم آئینی ویژه‌ای است که هر ساله به مدت 10 روز در دهه اول محرم برگزار می‌شود و یادآور واقعه عاشورا و مظلومیت حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و اهل بیت آن حضرت می‌باشد که در ظهر عاشورا برگزار می‌شود. افرادی با لباس قرمز که نماد دشمنان اهل بیت است، خیمه‌ها را آتش می‌زنند و رنج و غم اهل بیت در آن روز را به تصویر می‌کشند. این خیمه‌ها در ایام محرم توسط مردم اهدا می‌شود تا در آن نوحه سرایی، قرائت زیارت عاشورا، زنجیر زنی و سینه زنی برگزار شود. بر اساس پاره‌ای از گزارش‌ها، این مراسم در ایران از دوران صفویه (حکومت ۹۰۷ -۱۱۳۵ق) در شهر اهواز آغاز شده‌است. در دوره قاجار نیز مراسم تعزیه‌خوانی با آتش‌زدن خیمه‌های نمادین امام حسین(ع) در روز عاشورا شناخته می‌شد. در این مراسم، گروهی با لباس سرخ که نماد سربازان ابن‌زیاد بود، به خیمه‌های نمادین برافراشته شده هجوم می‌آوردند و خیمه‌ها را آتش می‌زدند.این روش سوگواری در دوره حکومت رضاشاه پهلوی همچون برخی دیگر از روش‌های عزاداری امام حسین(ع)، ممنوع اعلام شد و به صورت مخفیانه برگزار می‌شد. مراسم خیمه‌سوزان در کشور عراق در قرنِ سیزدهم هجری قمری برگزار می‌شد. به‌گفته ادیب‌الممالک، جهانگرد ایرانی (متوفی ۱۳۳۶ق)، عزاداران، روز عاشورا در حرم امام حسین(ع) در کربلا جمع شده و پس از سوزاندن خیمه‌های نمادین امام حسین(ع) و یارانش، سوگواری را به پایان می‌رساندند. بر اساس این گزارش، در طول این مراسم، عزاداران شعار «والخِیام حَرَقوه» (به فارسی: «خیمه‌ها را آتش زدند») را سر می‌دادند.
از شرق تا غرب عزاداران شاه حسین(ع)
آیین بیل زنی یکی از آیین‌های عزاداری محرم در استان خراسان جنوبی بوده که به ویژه در شهر بیرجند هر ساله برگزار می‌شود. روایت است که سه روز پس از عاشورا، طائفه بنی اسد برای به خاک سپردن اجساد شهدای کربلا وارد صحرای کربلا می‌شوند و آنها را دفن می‌کنند. این مراسم نیز به احترام همان افراد با عنوان مراسم بیل زنی برگزار می‌شود. مردم در این مراسم به دسته‌های مختلف تقسیم می‌شوند و با گرفتن بیل‌ها به سمت بالا و زدن بیل‌ها به یکدیگر عزاداری می‌کنند. در پشت جمعیت نیز افرادی با حمل علم و نخل که نماد پیکر امام حسین (ع) است به راه می‌افتند و به عزاداری می پردازند. همچنین ، رسم دیگری که در ایام محرم بسیار مورد توجه عزاداران قرار می‌گیرد و بسیار باشکوه است، «شاه حسین گویان» نام دارد. این سنت یکی از آیین‌های محرم در استان آذربایجان علی الخصوص در شهر تبریز بوده که با عنوان « شاخ سی» نیز شناخته می شود. در این مراسم آقایان در کنار یکدیگر ایستاده و دست در کمر یکدیگر می‌گذارند و به صورت منظم و متحد چوب‌های مخصوصی که در دست دارند را بالا و پایین می برند. هنگامی که چوب به سمت بالا می‌رود ذکر «شاخسِی» (یا شاه‌حسین)و هنگامی که به سمت زمین پایین می‌آورند ندای «واخسِی» (یا وای‌حسین) سر می‌دهند. این مراسم عزاداری آئینی و مذهبی دو روز مانده به ماه محرم تا دهمین روز که عاشورا نام دارد، در بیشتر نقاط آذربایجان شرقی و به طور گسترده در تبریز برگزار می‌شود.