| بابک مهدیزاده |
«آنجلیکا» به دل دریای خزر زده و مشغول کشتار است. این «آنجلیکا» اما آن «آنجلیکا»ی خلیج فارس نیست که با محموله‌ای از طلا غرق شده بود و محمد بزرگ‌نیا فیلمش را در سال 67 ساخته بود. آنجلیکای دریای شمال فقط هم نام آنجلیکای دریای جنوب است. آنجلیکای شمالی ده‌ها برابر کوچک‌تر است و محموله‌اش از طلای زرد نیست که طلای سیاه دریایی با خود حمل می‌کند؛ گران‌ترین غذای جهان، خاویار. حر منصوری فعال محیط‌زیست مازندران چندی پیش نسبت به حضور قایق‌های کوچکی به نام آنجلیکا جهت صید غیرقانونی انواع ماهیان ازجمله ماهیان خاویاری هشدار داده بود؛ قایق‌هایی ساخته شده با دست، ارزان و سبک. مخترعینش از تعداد زیادی توپ بازی استفاده می‌کنند با دو تیوب تراکتور و یک سازه ساده فلزی و آن را به آب می‌اندازند و به راحتی، حتی به مناطق حفاظت شده‌ای چون میانکاله وارد می‌شوند تا بتوانند ماهیان مهم‌ترین مرکز تولید خاویار ایران را صید کنند. حر منصوری قیمت تمام‌شده این قایق‌های ابتکاری را یک‌میلیون تومان تخمین می‌زند که تنها یک نفر در آن می‌نشیند و با یک موتور معمولی هم جابه‌جا می‌شود. صیاد با این وسیله ابتکاری دل به دریا می‌زند و ماهیان ممنوع اما گرانقیمت را صید می‌کند و اگر هم دستگیر شود، قایقش مصادره می‌شود. قایقی که تنها یک‌میلیون تومان قیمت دارد اما ماهیان صیدشده‌اش بیش از ده‌ها میلیون تومان ارزش دارند.
مراد، صیاد است. اهل لنگرود. چند قایق دارد که هر فصلی از سال آنها را به دریا می‌اندازد و آن‌قدر جلو می‌رود که به جز صدای موج دریا چیزی به گوشش نمی‌رسد. فرقی هم نمی‌کند وسط داغی تابستان باشد یا وسط رگبار زمستان. چندباری هم نزدیک بود، غرق شود اما اینها برایش مهم نیست. دریا را دوست دارد و ماهیگیری شغل آبا و اجدادی‌اش است. وقتی از او می‌پرسم که تا به حال ماهی خاویاری صید کرده یا نه می‌گوید: «سال‌هاست که هیچ ماهی خاویاری در دریای منطقه ما وجود ندارد. صیدش هم ممنوع است اما 20، 25 سال پیش این دریا پر بود از ماهی‌های خاویاری. غذای صبحانه ما خاویار بود. اون موقع خیلی‌ها می‌گفتند، این چیز بدمزه چیه می‌خورید. شکم سیری می‌خوردیم به خدا اما الان دانه‌ای از آن پیدا نمی‌شود. از بس که صید کردیم و هیچ‌کس هم به ما نگفت آقا نکن بیچاره می‌کنی این دریا را. ما چه می‌دانستیم که. بیسواد بودیم و فقط صید کردیم. هر چه در دریا بود، شکار کردیم. الانم قهر خدا ما رو گرفته. نه از ماهی خاویاری و اوزون‌برون خبریه نه از فک و نه حتی ماهی سفید و کولی.»
برای یافتن کمی خاویار، سراغ فروشگاه‌های بزرگ رفتم. صاحب یکی از فروشگاه‌های بزرگ رشت که شعباتی هم در شهرهای مختلف دارد، می‌گوید: «تا چند سال پیش عده‌ای بسته‌های شیشه‌ای صد گرمی را به نام خاویار به فروشگاه‌ها می‌آوردند که قیمتش از 5 هزارتومان بود تا 20هزار تومان. رویش نوشته بود، خاویار آذربایجان اما بعد فهمیدیم که خاویار نبود. معلوم نبود چه کوفتی رو قاطی تخم ماهی می‌کردند و به نام خاویار به ما می‌فروختند. وقتی طرح شبنم اومد و فروش محصولات بدون مجوز ممنوع شد، دیگه این خاویار را ندیدم. تا این‌که از پارسال ظاهرا یکی دو تا شرکت شروع به فروش خاویار ایرانی با مجوز بازرگانی کردند. قیمت‌شان بالاست اما مشتری‌های خودشان رو دارند.» قیمت خاویار در این فروشگاه کیلویی 10میلیون تومان بود.
او حاضر نشد، شرکت توزیع‌کننده خاویار را به من معرفی کند اما اصرار داشت که این شرکت مجوز شیلات را دارد. از این رو جست‌وجویم را در اینترنت ادامه دادم برای یافتن شرکت توزیع‌کننده خاویار در ایران که به شرکت مروارید طلایی ایرانیان (نمایندگی رسمی فروش خاویار ایران) رسیدم که در دو شهر تهران و اصفهان شعبه داشت. می‌خواستم از مسئولان شرکت بپرسم که آیا برای فروش خاویار مجوز دارند و این‌که اصلا این خاویار را از کجا تهیه می‌کنند. در قسمت فروش خاویار چند نوع خاویار را معرفی کرده بود که قیمت هر بسته 50 گرمی آنها بدین شرح بود: خاویار بلوگا 370هزار تومان و خاویار آستارا 350هزار تومان، کنسرو 170 گرمی گوشت ماهی خاویاری هم 14800 تومان که تقریبا هم قیمت ماهی پرورشی اوزون‌برون در میدان ماهی‌فروشی شهرهای شمالی ایران است، یعنی کیلویی 80هزار تومان. با شماره‌های متعدد درج شده در سایت که مربوط به نمایندگان فروش شرکت بود، تماس گرفتم و خودم را معرفی کردم. اولین نفر حاضر نشد، خودش را معرفی کند و گفت که به همکارش در اصفهان زنگ بزنم. به همکارش که زنگ زدم و به محض این‌که خودم را معرفی کردم، صدایش تغییر کرد و گفت حالم خوب نیست و نمی‌توانم صحبت کنم و سریعا گوشی را قطع کرد. به شماره دفاتر شرکت در تهران و اصفهان زنگ زدم که این بار کسی اصلا گوشی را برنداشت. این‌گونه بود که پرسش‌هایم بی‌پاسخ ماند.
از بین 24هزار گونه ماهی در دنیا، 27 گونه ماهی خاویاری وجود دارد که از این 27 گونه، 5 گونه‌اش در دریای‌خزر است و از قضا گران‌ترین، لوکس‌ترین و باارزش‌ترینش در دنیا یعنی خاویار ماهی اوزون‌برون در سواحل جنوبی دریای‌خزر زیست می‌کردند و همچنان تحت حفاظت اما بسیار اندک زیست می‌کنند. خاویار ایرانی یکی از اشرافی‌ترین غذاهای دنیاست. مخصوصا اگر مارک ایران را داشته باشد. هم به خاطر طعم لذیذترش و هم ظاهر باشکوه‌اش و هم خواص درمانی و انرژی‌زایی بالایش. از طریق شبکه‌های اجتماعی به سراغ محمد می‌روم. بازرگان 40ساله ایرانی ساکن فرانسه. درباره قیمت خاویار در اروپا می‌گوید: «خاویار بلوگا که به رنگ روشن است و به آن در فرانسه الماس ایرانی می‌گویند در بازارهای لوکس پاریس کیلویی 4500 یورو به فروش می‌رود که به پول ایران می‌شود حدود 18میلیون تومان. خاویار سیاه ایرانی هم شاید یکی دو‌میلیون ارزان‌تر باشد اما اگر بخواهید همین خاویار را در رستوران‌های فوق لوکس پاریس میل کنید. رستوران‌هایی که باید از چند هفته قبل رزروش کرد باید برای هر پرس خاویار که معمولا قبل از غذا با نوشیدنی سرو می‌شود، مبلغی حدود 200 یورو پرداخت کنی که به پول ایران می‌شود، حدود 800هزار تومان برای هر پرس خاویار به‌عنوان پیش غذا. البته خاویار روس و کشورهای دیگر ساحل خزر هم در رستوران‌ها یافت می‌شوند که به مراتب ارزان‌تر از خاویار ایرانی هستند.»
اما این گران‌ترین غذای دنیا، ثروت بالقوه ایران، طلای لذیذی دریای شمال ایران، سال‌هاست که رختش را از سواحل جنوبی دریای‌خزر بربسته است و اصلی‌ترین دلیلش، انسان بوده است. صید بی‌رویه، ریزش فاضلاب‌های خانگی و صنعتی و ساخت‌وسازهای بی‌امان سازه‌های بتنی بر مسند رودخانه‌ها نه‌تنها باعث شده که ماهی اوزون‌برون با آن گوشت لذیذ بی‌استخوانش با سفره ایرانی‌ها و مخصوصا شمالی‌های ماهی‌خور که عادت به خوردن کباب بی‌نظیر اوزون برون داشتند، خداحافظی کند که نسل جدید ایرانی را هیچ آشنایی‌ای با خاویار نیست و تنها یاد و خاطره‌ای از آن شنیده‌اند. ظاهرا در این مدت که ماهی خاویاری رو به انقراض بود، تنها تعداد محدودی پرورش می‌یافتند تا در بازارهای جهانی همچنان جایگاه‌شان را حفظ کنند. یکی از آن مراکز پرورش، جزیره آشوراده و منطقه حفاظت‌شده میانکاله بود؛ جزیره‌ای که تنها کارمندان شیلات در آن باقی مانده بودند و 40درصد خاویار ایران را تولید می‌کردند اما اتفاقات تلخ زیست‌محیطی که پیرامون این جزیره بکر در جریان است، خطری برای ماهیان بازمانده خاویاری ایران محسوب می‌شود. آخرین تهدید هم همین قایق‌های کوچک آنجلیکا هستند که هرازچندگاهی به این منطقه می‌روند و به صورت غیرمجاز ماهیان خاویاری را صید می‌کنند.
ارسلان قاسمی، مدیرعامل اتحادیه سراسری شرکت‌های تعاونی تکثیر و پرورش میگو، ماهی و آبزیان اخیرا گفته بود که تولید خاویار دریایی ایران در 15سال گذشته از سالانه 300 تن به 3 تن کاهش پیدا کرده و تولید خاویار پرورشی ایران هم طی 8سال گذشته حدود 30 کیلو بوده است.
به این وضع می‌گویند کفران نعمت اما ظاهرا در چند سال اخیر مسئولان مربوطه به فکر راه چاره‌ای برای جبران این فاجعه افتاده‌اند و استخرهای پرورش ماهیان خاویاری نه فقط در شمال ایران که حتی در مناطق کویری همچون یزد هم احداث شده‌اند تا بلکه این‌گونه لذیذ و گرانقیمت دریایی را از انقراض نجات دهند. ولو آنکه گوشت ماهی پرورشی به لذیذی نمونه اصلی دریایی‌اش نباشد. در تحقیق یک ساله‌ای که در مرکز تحقیقات آب‌های شور داخلی ایران- بافق روی فیل‌ماهیان 4 تا 5 ساله پرورشی در استخرهای این مرکز انجام شد، به این نتیجه رسیدند که می‌توان در محیط آب لب شور هم ماهیان خاویاری را با کیفیت بالا پرورش داد. همچنین نخستین حوضچه فوق متراکم پرورش ماهیان خاویاری در دزفول با ظرفیت تولید 500 تن ماهی خاویاری، امسال به بهره برداری رسید تا تعداد مراکز پرورش و تولید ماهیان خاویاری در بخش خصوصی به 43 مرکز برسد. مراکزی که بنا به گزارش روابط عمومی شیلات خوزستان قرار است در سه استان گیلان و مازندران و خوزستان 3400 تن گوشت و 46 تن خاویار تولید کنند.
اواسط امسال بود که رئیس سازمان شیلات ایران نیز خبر از آغاز طرح پرورش ماهی خاویاری در قفس داده بود. طرحی که به دنبال تولید حدود 10هزار تن گوشت خاویار تا پایان برنامه ششم است. ماهیانی که 10 تا 12سال طول می‌کشد تا به سن بلوغ و تخم‌ریزی برسند و مطابق این طرح می‌بایست در پنج مرکز تکثیر و بازسازی ذخایر ماهیان خاویاری در سه استان شمالی کشور تحت نظارت باشند. یکی از این مراکز هم امسال در مازندران افتتاح شد که بنا به گفته معاون جهاد کشاورزی، بزرگترین مزرعه پرورش ماهی خاویار است. در گیلان نیز معاون آبزی‌پروری شیلات این استان خبر از صادرات 700 کیلوگرم خاویار پرورشی درجه یک از مزارع پرورشی 800 هکتاری ماهیان خاویاری گیلان به کشورهای اروپایی داد.
ظاهرا ایرانیان دریافته‌اند که چه اندازه از بازار جهانی این ثروت بالقوه عقب افتاده‌اند. کار به جایی رسید که مسئولان ایرانی برای جبران عقب‌ماندگی این همه سال به فکر کمک گرفتن از روسیه، رقیب دیرینه‌شان در صنعت پرورش خاویار افتاده‌اند. بنا به گزارش ایرنا، روسیه قرار است فناوری جدید تکثیر ماهیان خاویاری را در اختیار ایران بگذارد. ایران ظاهرا عزمش را جزم کرده تا مجددا به بازار جهانی بپیوندد و کشورهایی مانند چین را که به تازگی با استفاده از دانش ایرانی‌ها و روس‌ها و با بهره‌گیری از برند معروف خاویار دریای خزر، بازار را قبضه کرده بودند به کنار بزند اما جبران دو دهه عقب‌ماندگی در بازار خاویار به همین آسانی هم نیست. اکنون به غیر از چین و روسیه، فرانسه و آمریکا هم به دنبال افزایش سهم خود در این بازار پرمنفعت هستند، بزرگترین مانع ایران اما همچنان صید قاچاق ماهیان خاویاری است و ایران برای رسیدن به تولید 300 تن خاویار خود در 15سال پیش، که امروزه تنها به یک تن رسیده، هنوز راه درازی در پیش دارد.