شیوا سعیدی - شهروند| ایران، کشور گرم و خشکی است که باید به منابع آبی خود در هر شکلی بها دهد. به‌طوركلي آب به 2دسته سطحي و زيرزميني تقسيم مي‌شود كه آب‌هاي زيرزميني درواقع به‌عنوان پس‌انداز آب به‌شمار مي‌رود.  در سال‌های اخیر به‌دليل کاهش بارندگي، حفر تعداد زياد چاه‌هاي عميق و برداشت بيش از حد مجاز از منابع آب زيرزميني در دشت‌ها و عدم توجه به مقوله آبخوان‌داري و انجام تغذيه مصنوعي، کم‌آبی به یک بحران جدی تبدیل شده است. به همین دلیل توجه بيشتر به آب‌هاي زيرزميني امري اجتناب‌ناپذير است و بررسي وضعيت کمي و کيفي سفره‌هاي آب زيرزميني نیز در همین راستا اهمیت دارد.  
منابع آب زيرزميني در ایران از دهه 40 به شكل قنات كه اختراع ايرانيان بود، مورد استفاده قرار مي‌گرفت، البته چشمه‌ها نيز از دسته آب‌های زيرزميني به‌شمار می‌رود كه به هزاره دوم و سوم قبل از ميلاد برمي‌گردد.
از آغاز اصلاحات ارضي، حفر چاه‌هاي عميق و نيمه‌عميق در روستاها رواج پيدا كرد و چون اين منابع آب زيرزميني ظرف مدت يك‌ماه به آب مي‌رسيد، نسبت به ساخت قنات‌ها كه زمان زیادی نياز داشت تا به آب برسد، به‌صرفه‌تر بود. در دهه 40 تا ‌سال 1355 حدود 50هزار حلقه چاه دركشور حفر شد كه اين تعداد 5‌سال بعد يعني (از‌سال 55 تا 60) به 105‌ هزار حلقه رسيد.  اين درحالي بود كه حفر بسياري از اين چاه‌ها در مقاطعي با مخالفت جدي وزارت نيرو مواجه بود. درحال‌حاضر نیز مجموع چاه‌های مجاز حفر شده در ایران به بیش از یک‌میلیون حلقه می‌رسد، حال آن‌که آمارهای غیررسمی از حدود 130‌ هزار تا 300‌ هزار چاه غیرمجاز خبر می‌دهد. حالا با تشدید خشکسالی و افزایش جمعیت و مصرف حفر چاه آب به‌صورت تصاعدی افزایش داشته، به‌طوری‌که امروزه حفر چاه‌هاي مجاز، به تهديد جدي سفره‌هاي زيرزميني و كشاورزي ایران بدل شده است. کارشناسان معتقدند، یکی از علل پایین‌آمدن سطح آب‌های زیرزمینی، حفر غیرمجاز و متعدد چاه و برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی است.
 بنابراین درحالی‌که در دهه 40 با حفر 8 تا 15 متر چاه به آب می‌رسیدیم، در سال 1390 این رقم به 150 تا 200 متر رسید که برای کشاورز هم به‌صرفه نیست. یکی دیگر از تبعات چاه‌های عمیق، خشک‌شدن قنات‌هاست.  به‌طوری‌که اگر این روند ادامه یابد، تا 20‌سال آتی قناتی در ایران باقی نخواهد ماند. در کنار این موارد، پایین‌بودن سطح آب و پیشروی آب‌شور از پیامدهای حفر چاه‌های متعدد است. همراه با پایین‌آمدن سطح آب‌های زیرزمینی و حفر چاه‌های متعدد، به‌تدریج به‌جای آب‌شیرین، آب‌شور درچاه‌ها بالا می‌آید. به این ترتیب، کیفیت آب آشامیدنی و کشاورزی نیز کاسته می‌شود.
از سوی دیگر، بالا بودن بیش از حد برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی باعث شده است تا زمین نشست کند چراکه زیر آن خالی شده است. با فرونشست زمين، سفره‌هاي زيرزميني دیگر قابليت آبگيري ندارند، زيرا منافذ آن گرفته شده و اگر در اين مناطق بارندگي زياد هم صورت گيرد، سفره‌ها ديگر نمي‌توانند آب را در خود ذخيره كنند.  اين پديده هم‌اكنون در شهرها و روستاها رو به افزايش است، به‌طوري‌كه نشست زمين در شهرها موجب شكسته‌شدن لوله‌هاي آب و گاز شده است. ضمن اين‌كه در ادامه اين روند، ديواره صافي غيرقابل‌نفوذ چاه را مي‌شكند و آب از سفره‌هاي زيرزميني خارج‌شده و چاه خشك مي‌شود.  
 درهمین راستا نگاهی داریم به آمار چاه‌های عمیق، نیمه‌عمیق، قنات و چشمه‌های کشور. البته این آمار مربوط به چاه‌های مجاز است و باید در هر استان چند صد حلقه چاه غیرمجاز را نیز به این آمار اضافه کرد. همان‌طور که خواهید دید، تعداد چاه‌های عمیق در هر استان از چند ‌هزار حلقه می‌گذرد و همراه آن خطر از بین رفتن منابع آبی نیز بیشتر می‌شود.

قنات‌های ایران رو به نابودی است
حفر یک‌میلیون چاه مجاز اصولی است؟

شهروند| براساس تازه‌ترین آمار ارایه‌شده از سوی وزارت نیرو، درحال‌حاضر بیش از یک‌میلیون حلقه چاه آب شامل عمیق و نیمه‌عمیق در کشور وجود دارد که این چاه‌ها با دریافت مجوز قانونی حفر شده‌اند. تعداد چاه‌های عمیق حفر شده در کشور بالغ بر 205‌هزار و 511 حلقه است و تعداد چاه‌های نیمه‌عمیق به 553‌هزار و 87 حلقه می‌رسد. از سوی دیگر، با افزایش تعداد چاه‌های حفرشده در ایران، نقش و تعداد قنات‌ها و چشمه‌ها که روزگاری تنها منبع تأمین آب ایران بودند نیز کاهش یافته است. به‌طوری که هم‌اکنون در کل کشور 50‌هزار و 839 رشته قنات وجود دارد که البته بسیاری از آنها روبه‌نابودی هستند. تعداد چشمه‌های موجود در ایران نیز به 254 هزار و 554 رشته می‌رسد که به‌دلیل افت آب‌های زیرزمینی، تعداد چشمه‌ها رو به کاهش است. حال در این بین این پرسش باقی است که مدیریت منابع آب کشور در این حوزه آیا اصولی عمل کرده است یا خیر؟ چراکه براساس آمار ارایه‌شده از سوی وزارت نیرو (درخصوص چاه‌های حفرشده که تنها مربوط به چاه‌های مجاز است) درصورتی‌که چاه‌های غیرمجاز را (که تعداد آنها کم نیست) به آن اضافه کنیم، عددی به مراتب بزرگتر به‌دست می‌آید که گویای خطری است که سفره‌های زیرزمینی ایران را تهدید می‌کند.
 تهران دومین استان با بیشترین حلقه چاه
همان‌طور که گفته شد، چاه‌های عمیق تیشه بر ریشه منابع آب‌های زیرزمینی می‌زنند. هرچقدر عمق چاه عمیق‌تر باشد، این فاجعه سهمگین‌تر خواهد بود زیرا حاکی از آن است که آب‌های زیرزمینی کاهش یافته‌اند و روند مصرف بی‌رویه بوده است. میان استان‌های ایران، خراسان‌رضوی با 29039 چاه عمیق رکورددار این حوزه است. این استان با وجود آن‌که حدود 5‌میلیون‌نفر جمعیت دارد اما به‌دلیل آب و هوای خشک نیازمند آب بسیاری است. همچنین در این استان هم بخش اعظم آب به دست آمده از چاه صرف کشاورزی می‌شود. پس از خراسان‌رضوی، استان تهران با 19499 چاه عمیق قرار دارد. در تهران نیز مانند خراسان‌رضوی بخش اعظم آب چاه‌ها صرف کشاورزی می‌شود و آب سدها اصولا به مصارف شرب می‌رسد. پس از آن اصفهان با 13754 چاه عمیق در رتبه سوم قرار دارد.  این استان هم برای دستیابی به منابع آب جهت کشاورزی اقدام به حفر چاه‌های عمیق کرده است. پس از اصفهان استان کرمان با 16088حلقه چاه عمیق در رتبه بعدی قرار دارد. این استان آب‌وهوای خشکی دارد و به لحاظ کویری‌بودن نیازمند آب است.  پس از کرمان، استان مازندران نیز در رتبه پنجم است. در این استان 15841 حلقه چاه حفر شده است که مصارف آشامیدنی هم دارد اما بیشتر آن صرف کشاورزی می‌شود.   البته باید در نظر داشت که این تعداد چاه، موارد ثبت‌شده هستند و عموما برداشت آنها کنترل می‌شود اما در هر استان، تعداد زیادی چاه ثبت‌نشده وجود دارند که برداشت از آنها بی‌رویه و به‌دور از نظارت است.  به همین منظور مقامات مسئول در نظر دارند کنتورهای هوشمندی برای چاه‌ها نصب کنند تا به این ترتیب میزان برداشت آنها را کنترل کنند.