فرید سماواتی| مسجد جامع سنندج که در قلب این شهر و در دوره قاجار ساخته شده، شکوه عینی معماری ایرانی- اسلامی بوده و از دیرباز تاکنون مرکزی برای یادگیری علم و عرفان بوده است. مسجد جامع سنندج شکوه عینی معماری اسلامی کشور در دوره قاجار از سوی والی وقت این شهر بنا نهاده شد که به‌دلیل ویژگیهای خاص یکی از آثار تاریخی و دیدنی استان کردستان به‌شمار می‌رود و هر روز پذیرای خیل عظیمی از میهمانان و گردشگران است.
شهرت و آوازه مسجد جامع سنندج یا دارالاحسان نه‌تنها به‌دلیل ویژگیهای خاص معماری بلکه به‌واسطه پرورش چهره‌های درخشان در حوزه مسائل دینی و علما و روحانیون بوده است.
شهر سنندج در غرب ایران و مرکز استان کردستان از اواخر دوره صفویه به مرکزی سیاسی و فرهنگی تحت‌حمایت شا‌هان صفویه قرار گرفت و این امر موجب شد که در این منطقه آثار معماری قابل‌توجهی ازجمله کهندژ (قلعه‌سنه) بازار، مساجد و بنا‌های متعددی با ویژگیهای معماری مناطق مرکزی ایران به‌ویژه معماری سبک اصفهانی و با الهام از معماری بومی منطقه ایجاد شود. یکی از بنا‌های شاخص که در دوره قاجار با حمایت فتحعلی‌شاه و از سوی امان‌الله خان اردلان، والی وقت کردستان ساخته شد، مسجد- مدرسه دارالاحسان است که امروز از آن به‌عنوان مسجد جامع سنندج یاد می‌شود. این بنا باشکوه‌ترین و زیبا‌ترین مسجد استان به‌لحاظ سبک معماری و تزیینات وابسته به معماری است مسجد- مدرسه دارالاحسان و بافت قدیم، در مجاورت و نزدیکی قلعه حکومتی قرار داشته و اکنون نیز یکی از خیابان‌های قدیمی شهر از مقابل آن عبور می‌کند و آن هم شاید به این دلیل بوده که عمر بانی(امان‌الله خان) برای تکمیل آن به‌سر رسیده که اشارات مختلف در متون تاریخی محلی مؤید این مطلب است.
ازجمله ویژگیهای این ساختمان، استفاده از عالی‌ترین مصالح ساختمانی در ساخت و تزیینات آن است که با کاشی‌کاری خشتی وسیعی توأم با کتیبه و نوشته همراه است و در متن کتیبه‌ها هریک به‌مضمون خاصی اشاره شده است. نکته مهم‌تر این‌که در دارالاحسان استفاده از آیات قرآنی در سطح وسیعی از نماها، ستون‌ها و دیوار‌های داخلی و خارجی به‌وفور دیده می‌شود که به‌نظر می‌رسد این امر موردتوجه و تاکید و خواسته مهم والی کردستان بوده است. در بنای دارالاحسان، شاعرانی همچون میرزا فتح‌الله کردستانی متخلص به «خرم»، میرزا صادق اصفهانی متخلص به «ناطق»، مجدالممالک متخلص به «فرهی» و «جوهری» اشعار نغزی سروده‌اند که در شعرشان تمجید از والی، شکوه، عظمت وجه‌تسمیه و کارکرد بنا در دو نقش مدرسه و مسجد مورد توجه است. مسجد در سال‌های 1226 تا 1232 هجری‌قمری ساخته شده که براساس تاریخ‌های موجود در کتیبه‌ها و اشعار فارسی است که مربوط به ساخت مناره، مدرسه مسجد، تزیینات زمان نگارش کتیبه‌های آیات قرآنی و اشعار بوده است مسجد مدرسه دارالاحسان هنوز هم یکی از بنا‌های شاخص شهر و استان کردستان به‌شمار می‌رود و سازنده و بانی هم نظری جز این نداشته است که بنایی باشکوه در قلب شهر سنندج بسازد، این بنا در ضلع شمالی خیابان امام خمینی(ره) و در بافت قدیم شهر سنندج قرار دارد. این خیابان که مسجد اکنون در کنار آن واقع شده از سال 1310 شمسی به بعد ایجاد شده است، هرچند که مدخل ورودی مسجد دقیقا در کنار این خیابان قرار دارد ولی به‌نظر می‌رسد که موقعیت مسجد نسبت به گذشته متفاوت بوده است، مسجد اکنون روی یک کرسی چینی «سکو» متصل به‌خیابان قرار دارد و دسترسی به آن از طریق چند پله از سمت خیابان امکان‌پذیر است درحالی‌که معمولا مساجد قدیمی شهر‌های دیگر به‌دلایل ساخت‌وساز‌های شهری جدید عموما در سطح پایین‌تری از خیابان و کوچه‌های اطراف واقع شده‌اند که این امر نشانگر اهمیت توجه به مکان‌یابی ساخت مسجد در جایگاهی مناسب است و نشان می‌دهد که فیزیک و توپوگرافی شهری سنندج این امر را میسر ساخته که مسجد در نقطه‌ای قرار گیرد که با گذشت حداقل بیش از دو سده از زمان ساخت بالا‌تر از سطح خیابان اصلی مقابل آن قرار دارد این بنا دارای یک حیاط، شبستان ستوندار و 2 ایوان است که یکی رو به شرق دارد و دیگری رو به سمت قبله، حجره‌ها، مدرسه‌ها، مداخل ورودی، راهرو‌های جانبی، فضای مرده‌شوی‌خانه و دو مناره این بنا روی ایوان رو به شرق (ضلع غربی‌حیاط مدرسه) ساخته شده است.
در اطراف حیاط مدرسه، حجره‌هایی با ایوانچه‌هایی در مقابل آن دیده می‌شود. در وسط این حیاط حوض آبی تعبیه شده که آب آن از قنات معروف به مسجد دارالاحسان تامین می‌شده است.
ایوان رو به شرق مسجد که در ضلع غربی‌حیاط مدرسه قرار دارد، علاوه بر عملکرد یک ایوان باشکوه، مدخل ورودی به داخل شبستان مسجد است. به‌طورکلی در نگاه نخست این بنای باشکوه مدخل ورودی به داخل شبستان مسجد است و این بنای باشکوه به‌صورت یک بنای یک ایوانی از نظر سبک‌شناسی مساجد ایرانی محسوب می‌شود.
یکی از کامل‌ترین توصیف‌ها درباره معماری این مسجد- مدرسه که در متون تاریخی محلی دوره قاجاریه آمده است، مربوط به صاحب کتاب حدیقه ناصریه است. او نوشته است، امان‌الله خان مسجدی را درنهایت شکوه و استحکام بنا کرد که اسم این مسجد دارالاحسان بوده و بسیار عالی و ممتاز و در و دیوار آن کاشی‌کاری است.
شبستانی دارد که 24 عدد ستون سنگی در آن نصب شده، در کتیبه 4 دیوار این شبستان و کتیبه‌های اطراف ستون‌ها 3 ثلث قرآن مجید را با کاشی به خطی که شبیه به خط کوفی است نوشته‌اند که نهایت امتیاز را دارد و 2 ایوان بزرگ که یکی رو به‌قبله و دیگری رو به طرف مشرق در این مسجد بنا شده است که خیلی بر رونق مسجد افزوده است.
در نمای بیرونی مسجد «ایوان‌های شرقی و جنوبی مسجد» آیات بسیاری به‌کار برده شده که نشان از توجه سفارش‌دهنده خطاط و کاشی‌کار است، همان‌طور که اشاره شد، بکارگیری گسترده آیات‌قرآنی در این مسجد نشانگر توجه خاص بانی این بنا به این امر بوده که این مساله در دیوار‌ها، پایه‌ها و سرستون‌های فضای داخل مسجد مضاعف شده است. دیوار‌ها، پایه‌ها و سرستون‌های فضای داخل مسجد تا ارتفاعی معین با آیات قرآنی تزیین شده است.
این مسجد دارای 24 ستون سنگی با سرستون‌های مزین به مقرنس‌کاری است. بدنه این ستون‌های سنگی به‌طور قابل‌توجهی با تزیینات طنابی‌شکل حجاری شده و در پا یه آنها طرح گل و بوته نقش بسته است و در بخش فوقانی آنها از آیات و سوره‌های مختلف ولی متناسب استفاده شده است. پس از کتیبه‌های روی سرستون‌های شبستان با مضمون سوره‌ها و آیات قرآنی که شرح آنها به تفصیل بیان شد، کتیبه نواری کاشی‌کاری آبی‌رنگ است که بر زمینه آن به خط ثلث سفید بسیاری از آیات سوره‌های مختلف قرآن کریم نوشته شده و در نوع خود شاید کم‌نظیر است، این کتیبه به‌صورت کمربندی دور تا دور دیوار‌های شبستان را فراگرفته است. این کتیبه به موازات کتیبه‌های سرستون‌ها نوشته‌شده و ترکیب خط و قرار دادن آیات بسیار در این کتیبه حاوی نکات ارزنده‌ای است.
از مهم‌ترین تزیینات می‌توان به کاشی‌کاری گسترده 7 رنگ (خشتی) اشاره کرد که در نمای داخلی و خارجی بنا به‌ویژه در ایوان‌های جنوبی و شرقی، دیوار‌های حیاط مدرسه و نمای حجره‌ها به‌صورت وسیع دیده می‌شود. این کاشی‌کاری‌ها با خط زیبای ثلث که روی آنها نوشته شده جلوه خاصی یافته است. در باور و اعتقادات اسلامی، وحدت قامت الله نمادی از کثرت و نگهبانی است که مانع ورود شیاطین به مساجد است.
در کاشی‌کاری‌های 7 رنگ نمای ایوان‌های مسجد، طرحهای گل و بوته و اسلیمی به‌صورت ترنج و نیم‌ترنج و کاشی‌های با طرحهای هندسی به‌صورت ستاره‌های هشت‌پر ایرانی یا گل‌های هندسی کار شده‌اند.