| طرح‌نو| تهران از آنچه در زمانی به‌عنوان یک قریه بود تا امروز، که پایتخت و ابرشهر ایران است، بر مدار تغییر حرکت کرده است. تهران ترقی و حرکت سریع خود به سوی پیشرفت را از آن زمان آغاز کرد که پایتخت صفویه از تبریز به قزوین تغییر کرد و شاه‌تهماسب صفوی به دلیل آن‌که سیدحمزه، جد اعلای صفویه در شهرری و در جوار مرقد حضرت عبدالعظیم مدفون بود، گاه و بی‌گاه به زیارت او می‌رفت. تهماسب با افزایش رفت‌وآمدهایش دستور داد اطراف مرقد، باروی محکمی بسازند. پس از آن نیز دستور داد بناهای جدیدی بسازند که درسال ۹۷۱ ه.ق با ایجاد ۱۱۴ برج (به تعداد سوره‌های قرآن) ساخت آنها، در تهران آغاز شد.
حصاری که دور تهران کشیده شد، 6هزار قدم طول داشت و برای ساختمان آن و برج‌هایش از 2 نقطه خاکبرداری کردند که بعدها یکی از 2 محل به «چاله‌میدان» و دیگری به «چاله‌حصار» معروف شد.
پس از انقراض صفویه، نادرشاه افشار در سال ۱۱۵۴ ه. ق تهران را به رسم تیول، به پسر خود رضاقلی داد و پس از افشاریه، کریم‌خان زند به علت درگیری و نزاع با آغامحمدخان قاجار و از آن‌جا که تهران در نزدیکی طبرستان(یعنی مقر اصلی آغامحمدخان) قرار داشت، صلاح را، اقامت خود در تهران دید.
بعد از مرگ کریم‌خان زند، آغامحمدخان قاجار در سال ۱۲۰۰ ه.ق در اول فروردین بر تخت سلطنت نشست و تهران را به‌عنوان پایتخت برگزید و «دارالخلافه» نامید. گفته می‌شود انتخاب تهران به‌عنوان پایتخت از سوی خان قاجار، چند علت داشته که مهم‌ترین آنها نزدیکی به اراضی حاصلخیز ورامین و مجاورت آن با محل استقرار ایلات ساوجبلاغ بود، اضافه بر آن، ایلات غرب ساکن در ورامین، یعنی هواخواهان وی در حوالی تهران اقامت داشتند و جز این، تهران با استرآباد و مازندران که درحقیقت ستاد اصلی نیروهایش بود، فاصله چندانی نداشته است.
در زمان سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار، بر اثر موج حرکت ایران به‌سوی غرب، تهران بیش از پیش آباد شد. از جمعیت تهران در دوره فتحعلی‌شاه اطلاع دقیقی در دست نیست، ولی به‌طوری که در کتاب «جام‌جم» معتمدالدوله فرهاد میرزا آمده است، جمعیت تهران در زمان ناصرالدین‌شاه، به 150 هزار نفر رسیده بود. ناصرالدین‌شاه 2 نفر را مامور کرد که محدوده و نقشه‌ای برای پایتخت در نظر بگیرند و با وسعت بیشتری به حفر خندق‌های جدید، در اطراف تهران بپردازند.
ساختمان حصار و حفر خندق‌های جدید تهران قریب به 10 سال طول کشید و شهر تهران چندین‌برابر توسعه یافت و مساحت آن به سه فرسخ و نیم رسید و از طریق ۱۲دروازه به محیط بیرون خود ارتباط یافت. این دروازه‌ها که هم‌اینک نیز اگرچه ساختمان آنها از بین رفته، اما اسمشان باقی است، عبارتند از: دروازه‌های‌دولت، یوسف‌آباد و شمیران، دروازه‌های خراسان، دولاب و دوشان‌تپه، دروازه‌های باغشاه، قزوین و گمرک، دروازه‌های غار، رباط‌کریم و حضرت عبدالعظیم در همان سال‌ها، اولین خودروها در قامت کالسکه‌هایی که با بخار و آتش حرکت می‌کردند، در تهران شروع به کار کرد و فورد کروکی کلاچی با لاستیک‌های توپر اولین خودرویی بود که به ایران وارد شد. در کتاب «شصت‌سال خدمت و مقاومت» (خاطرات بازرگان، گفت‌وگو با سرهنگ غلام‌رضا نحاتی، تهران: موسسه خدمات فرهنگی رسا، ۱۳۷۵) آمده است: از نخستین مهاجرانی که به تهران آمدند، افراد ایل قاجار از گرگان، آذربایجانی‌ها، مردم قم، اراک، تفرش، آشتیان، اصفهان، کاشان و یزد بودند. پیشه‌ها در دوران اولیه تقریبا بدین‌گونه میان مهاجران تقسیم شده بود: در امور اداری و دبیری و دفتری بیشتر مردم آشتیان، تفرش و اراک، بناها قمی و یزدی، فرش‌فروش‌ها آذربایجانی و کاشی و قمی، دباغ‌ها همدانی، گرمابه‌دارها مازندرانی، سلمانی‌ها گیلانی، شیرینی‌پزها آذری و یزدی، صیفی‌کارها قمی و یزدی و اصفهانی و...
طبق اطلاعات منتشر شده، امروزه بخش بزرگی از مردم تهران از مهاجران تشکیل شده است. اکثریت مهاجران به تهران، ایرانی هستند و درصد کمی از مهاجران را مهاجران از کشورهای دیگر همچون افغانستان، عراق، یوگسلاوی، بوسنی و روسیه تشکیل می‌دهند.
دگرگونی‌های بنیادین در تهران از سال ۱۳۰۰ به بعد ایجاد شده‌است که به 4 دوره کاملا جدا تقسیم می‌شود. سال ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۰ که طی آن خندق‌ها و دروازه‌ها از بین رفت و شهر از 4جهت رو به گسترش نهاد و اندکی شکل منظم و هندسی یافت همچنین ساختمان‌ها و تأسیسات بانک ملی، وزارت امورخارجه، شهربانی کل کشور، ایستگاه راه‌آهن، دانشگاه تهران و ایستگاه فرستنده رادیو تهران باشگاه افسران و چند بیمارستان، مربوط به این دوره است.
سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲ که همزمان با جنگ جهانی دوم بوده و به دلیل پیامدهای ناشی از جنگ جهانی و مسائل و مشکلات سیاسی برآمده از آن تغییرات چشمگیری در کشور پدید نیامد.
سال ۱۳۳۲ تا ۱۳۵۷ که طی آن شهر تهران به سرعت توسعه یافت و ساختمان‌ها و شهرک‌ها و باغ‌راه‌های تازه‌ای ساخته شد و جمعیت شهر بر پایه آمار سال ۱۳۵۵ به ۴٫۳۵۰٫۰۰۰ نفر بالغ شد.
دوره چهارم سال ۱۳۵۷ که همزمان با انقلاب ۱۳۵۷ خورشیدی آغاز شد، تغییر رژیم سیاسی کشور را شاهد بود که حاصل آن تغییر چشمگیر در همه ابعاد جامعه بوده است که به وضوح شاهد آن هستیم، گسترش تهران طی این سال‌ها مربوط به عوامل چندی ازجمله جنگ ایران و عراق و مسأله جنگ‌زدگان، تمرکز همه امکانات آموزشی و بهداشتی، درمانی و رفاهی در تهران موجبات گسترش بی‌رویه جمعیت در این شهر شده و دقیقا همین امر ایجاد معضلات اجتماعی و اقتصادی بیشماری را برای شهروندان تهرانی در پی داشته است که از آن جمله به اختصار می‌توان آلودگی محیط زیست، ترافیک شهری و مشکلات ترابری شهری، پیشه‌های کاذب و بسیاری مسائل اقتصادی و زیستی را برشمرد.
تهران به‌عنوان پایتخت، محل استقرار کلیه وزارتخانه‌ها و ادارات و مراکز علمی کشور است و هم‌اکنون نمایندگی‌های سیاسی بیش از ۹۰ کشور جهان در تهران و اطراف آن مانند موزه ایران باستان، کتابخانه ملی، مجموعه کاخ‌های پیشین، بوستان‌ها و فضای سبز و موارد دیدنی دیگر را می‌توان نام برد.