[شهروند] «کاروانسراهای ایرانی» موضوع داغ محافل میراث فرهنگی و گردشگری هستند و دلیلش خبر خوش ثبت جهانی این بناهااست. در چهل‌وپنجمین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو که در ریاض برگزار شد، پرونده 54 کاروانسرای کشور ایران مورد بررسی قرار گرفت. «کاروانسراهای ایران» بیست‌وهفتمین اثر تاریخی و طبیعی ایران در فهرست جهانی یونسکو است. به همین بهانه، نگاهی به ویژگی‌های معماری و ساختاری این بناها خالی از لطف نیست.
از آغاز شکل‌گیری مهم‌ترین امپراتوری‌ها در ایران، هرجا مسیر و جاده‌ای برای عبور و مرور شکل گرفته، خیلی زود سروکله کاروانسراها هم پیدا شده تا محلی برای استراحت و آسایش مسافران باشند. با راه‌اندازی جاده ابریشم، تعداد این کاروانسراها در جای‌جای ایران بیشتر شد. درواقع وجود کاروانسراها در توسعه تجارت در سرزمینی به وسعت ایران نقش مهم و حیاتی‌ای داشت. علاوه بر پیشینه تاریخی، «معماری» منحصربه‌فرد هم از دیگر دلایلی است که باعث شده تا نام کاروانسراهای تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به چشم بخورد.
کاروانسراهای قدیمی را می‌توان در میانه شاهراه‌های بزرگ کشور دید؛ مسیرهایی که از قرن‌های گذشته تاکنون محل تردد بودند و نیاز به برپایی محلی برای استراحت کاروان‌ها در آن به‌شدت احساس می‌شد. برای همین هم در نزدیکی هر شهر باستانی‌ای در کشور، می‌توان سراغ یکی دو کاروانسرای قدیمی را گرفت. به‌طوری که قدمت برخی از این سازه‌ها به دوره هخامنشیان و ساسانیان هم می‌رسد.
به‌طور کلی کاروانسراها حجره‌هایی برای استراحت افراد کاروان داشتند و محلی هم برای نگهداری از چارپایان که وسایل نقلیه مردم در قرن‌های گذشته به شمار می‌رفت. بسته به موقعیت جغرافیایی و اقلیم هر منطقه، این کاروانسراها با مصالح مخصوص و البته طراحی خاصی ساخته می‌شدند. تامین آب پایدار و استفاده حداکثری از انرژی طبیعی، در چند و چون این طراحی‌ها اثرگذار بود.
سقفی برای استراحت کاروان‌ها
نگاهی به ساختار کالبد شهری در گذشته در این میان خالی از لطف نیست؛ برخی کاروانسراها نزدیک دروازه‌های شهرها ساخته شده‌اند. بازار، قطب اقتصادی هر شهر، آن سوی دروازه‌ها در انتظار تجار است و بعد از آن ارگ حکومتی خودش را نشان می‌دهد. این ساختار در خدمت تجارت قرار دارد و راه را برای دادوستد با شهرهای همسایه هموار می‌کند.
کاروانسراها اغلب حیاطی مرکزی دارند و سکوی بارانداز، درست در وسط حیاط قرار دارد. شترها و چارپایان با گذر از در بزرگ کاروانسرا خودشان را به بارانداز می‌رسانند، بار توسط کارگران تخلیه شده و چارپایان با ادامه مسیر خود، به سمت اصطبل هدایت می‌شوند.
تامین آب موردنیاز کاروانسرا از دغدغه‌های اصلی کاروان‌ها بوده. به‌طوری که حتی در دل کویری‌ترین مناطق ایران هم کاروانسراها به کمک قنات، آب‌انبار و با استفاده از روش‌های کهن ایرانی از آب آشامیدنی بهره‌مند می‌شدند.
کاروانسرایی با معماری «کمیاب»
مدور بودن معماری کاروانسرای «تاج‌آباد» در استان همدان، باعث شده تا نام این کاروانسرا در صدر فهرست ثبت جهانی یونسکو در اجلاس ریاض قرار بگیرد. با توجه به قرار گرفتن روستای تاج‌آباد در مسیر تردد زائران عتبات عالیات، این روستا هم‌اکنون نیز به‌عنوان شاهراه اصلی گردشگری غرب کشور محسوب می‌شود.
«مجتبی فیض‌اللهی»، فرماندار شهرستان بهار، گفت: «کاروانسرای تاج‌آباد یکی از جاذبه‌های تاریخی و تماشایی در روستای تاج‌آباد کنار جاده همدان- کرمانشاه و بر سر راه زائران کربلا واقع در ۲۵ کیلومتری همدان بوده که قدمت آن به اواخر دوره صفوی و ابتدای دوره قاجار می‌رسد. یکی از برنامه‌های اقتصادی که می‌تواند توسعه اقتصادی را در هر استان و شهرستان به همراه داشته باشد، موضوع میراث فرهنگی و گردشگری است و به‌طور قطع این اتفاق مبارک، نقش مؤثری در توسعه اقتصادی استان و شهرستان و نیز اهالی روستای رسول‌آباد سفلی خواهد داشت.»
گردشگری و مهاجرت معکوس به روستا
«محمدرضا قادری»، کارشناس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان بهار، نیز درباره ثبت این کاروانسرا و تأثیر آن در توسعه گردشگری شهرستان گفت: «تاکنون ۹۰ درصد مرمت کاروانسرای شاه‌عباسی تاج‌آباد انجام شده و در حریم کاروانسرا دو مورد تملک باقی‌مانده که با انجام آن، کار مرمت این اثر تاریخی پایان خواهد یافت. درصورت استقبال از صنعت بوم‌گردی توسط اهالی این روستا به‌طور قطع میراث فرهنگی استان و شهرستان در این زمینه سرمایه‌گذاران و افراد متقاضی برای راه‌اندازی خانه‌های بوم‌گردی را حمایت کرده و تسهیلات لازم را پرداخت خواهد کرد.»
وی با اشاره به اینکه هر ساله برنامه‌های مختلفی در این کاروانسرا در حال برگزاری است، یادآور شد: «معرفی جاذبه‌ها و حوزه‌های گردشگری نیازمند اجرای برنامه‌های مختلف در معرفی هر اثر تاریخی و گردشگری بوده که به‌طور قطع با ثبت جهانی کاروانسرای شاه‌عباسی برنامه‌های ویژه‌تری ازجمله برگزاری رویدادها، جشنواره‌ها و مراسم‌های مختلف و متنوع در مکان این اثر تاریخی پیش‌بینی خواهد شد.»
قادری با بیان اینکه ماهانه گروه‌های رصد ستارگان، گروه‌های عکاسی، گردشگری و علاقه‌مندان به میراث فرهنگی از این اثر تاریخی بازدید دارند و گروه رصد ستارگان به‌خاطر مناسب بودن شرایط از این مکان برای رصد استفاده می‌کنند، گفت: «سالانه ۲هزار تا ۳هزار نفر از این اثر تاریخی بازدید دارند.»
طبق سرشماری‌های سال 1395، روستای تاج‌آباد 651خانوار جمعیت دارد و مردم این روستا اغلب به دامداری و کشاورزی مشغول هستند. توسعه صنعت گردشگری و تامین زیرساخت‌ها در این روستا می‌تواند تأثیر زیادی در توسعه اشتغال و مهاجرت معکوس اهالی این منطقه به روستای خود داشته باشد.