[شهروند] با هر متر و معیاری -اگر بنا را بر شمار جوایز جشنواره‌های مطرح و برگزاری جشنواره‌های رده بالای جهانی قرار دهیم- سینمای مستند موفق‌ترین جنبه‌های حضور سینمای ایران در مجامع بین‌المللی را به ثبت رسانده است. تا جایی که گفته می‌شود از حدود چهارهزار جایزه‌ای که سینمای ایران در این چهل‌وسه، چهار سال اخیر به‌دست آورده، بیش از نیمی متعلق به سینمای مستند بوده است. همین هم جای خالی این نوع سینما را در صفحات و بخش‌های فرهنگی و هنری رسانه‌های مختلف یادآوری می‌کند. از این‌رو، تلاش داریم هر هفته یا حداقل دو هفته یک‌بار به معرفی شماری از فیلم‌های مستند از زبان کارگردانان این فیلم‌ها بپردازیم. رویکردی که در این هفته با فیلم‌های «مقدس‌نما»، «تارکد» و «داستان یک پایان» آغاز می‌شود.
مستند «مقدس‌نما» به کارگردانی عباس کنعانی به فعالیت‌های انجمن حجتیه از سال ۱۳۳۲ تا سال ۱۳۶۲ پرداخته و فراز و نشیب‌های تقابل این انجمن با انقلاب اسلامی و همراهی با رژیم شاه را به‌صورت زمان‌مند و تاریخی روایت کرده است. این فیلم در چهلمین سالگرد تعطیلی ظاهری انجمن حجتیه پس از سخنرانی معروف امام خمینی (ره) در مردادماه ۱۳۶۲ در مدت زمان ۵۱ دقیقه تلاش کرده روایتی کلی از این انجمن را به مخاطب عرضه کند. به بهانه رونمایی از این مستند در چهلمین سالگرد تعطیلی انجمن حجتیه پای صحبت امیرعباس کنعانی، کارگردان مستند «مقدس‌نما»، نشسته‌ایم درباره تجربه ساخت این مستند تحسین‌شده.
نقطه آغاز مستند «مقدس‌نما» از کجا بود؟
ببینید؛ من همیشه احساس می‌کردم که در جمع بچه‌های حزب‌اللهی و مذهبی دو نوع نگاه نسبت به اسلام وجود دارد که یکی اسلامی است که جز حفظ دین خود به همه‌‌چیز بی‌تفاوت است و دیگری تفکری است که ما به آن پایبندیم و آن هم اسلام سیاسی است. برای بررسی این تقابل، سوژه انجمن حجتیه را در دستور کار قرار دادیم که در زمان تاسیس اولیه در حد فاصل سال‌های ۳۲ تا ۴۲ اکثر علما در موضع مبارزه با بهائیت از آن حمایت می‌کردند، اما از سال ۴۲ به بعد که نهضت امام خمینی (ره) برای مبارزه با شاه کلید خورد، آرام‌آرام تقابل آنها با این جریان عیان شد تا جایی که در دهه ۵۰ این انجمن همکاری‌هایی با ساواک داشت.
شما به همین جنبه‌های تاریخی در این مستند پرداخته‌اید؟
پیش از انقلاب، در شرایطی که عده‌ای از مبارزان در جریان نهضت امام خمینی (ره) در مسیر مبارزه با رژیم پهلوی دستگیر، تبعید و حتی اعدام می‌شدند، این گروه در حال همکاری با ساواک بودند. ما سراغ این موضوع رفتیم که در مبارزه با فرقه ضد اسلامی بهائیت، دو گروه به ظاهر مبارزه می‌کردند که یکی نهضت امام خمینی (ره) و دیگری همین انجمن حجتیه بود و این سوال را مطرح کردیم که واقعاً فعالیت کدام یک منجر به موفقیت شده است.
پاسخ خودتان به این سوال چیست؟
انجمن حجتیه هیچ‌گاه نمی‌توانست خطر فرقه بهائیت را از سر این کشور دفع کند و این جریان امام (ره) بود که پایگاه این فرقه را در ایران از بین برد. در واقع، سعی کردیم در این روایت تاریخی تقابل باورمندان به اسلام سیاسی و اسلام سکولار را نشان دهیم.
شما در این فیلم از مستندات تصویری و نوشتاری مربوط به حجتیه و بهائیت هم استفاده کرده‌اید؟
درباره بهائیت باید بگویم که مستندات ما بیشتر مکتوب بود. در واقع، متن‌هایی بود که صراحتاً می‌گفتند ما باید اسلام را از بین ببریم و ما هم در فیلم از یک صوت بازسازی‌شده بر مبنای یکی از همین متون استفاده کردیم. درباره انجمن حجتیه هم آرشیو ما بیشتر عکس بود و از آنجایی که هدف اصلی ما ارائه یک روایت تاریخی بود، تلاش کردیم با همین تصاویر و اسناد این روایت را مستند کنیم.
آیا به انجمن حجتیه امروز نیز در فیلم شما پرداخته شده است؟
نه و این هم به حساسیت برخی نهادهای امنیتی مربوط می‌شود. البته لایه‌های امنیتی خود این انجمن هم بی‌تأثیر نیست. جالب اینکه حتی در زمینه گفت‌وگوهای کارشناسی هم خیلی‌ها وقتی اسم انجمن حجتیه را می‌شنیدند، حاضر به گفت‌وگو نمی‌شدند. انجمن حجتیه معروف است که حساسیت بالایی روی تشکیلات خود دارد و اصلا اجازه نمی‌دهد فرد غریبه به جمع‌شان وارد شود.
ساخت این فیلم چقدر زمان برد؟
«مقدس‌نما» در طول دو سال ساخته شد. البته این مدت فعالیت پیوسته نداشتیم و چند نوبت پروژه متوقف شد. نزدیک به پنج ماه هم پژوهش داشتیم.
در پایان، چرا از نریتور و راوی شناخته‌شده برای این فیلم استفاده نکردید؟
قصد داشتیم از استاد ناصر طهماسب استفاده کنیم، اما ایشان در پاسخ به دعوت ما گفتند که دیگر کارهای سیاسی را صداپیشگی نمی‌کنند. ما هم در مشورتی که با عوامل داشتیم، تصمیم گرفتیم صدای ناآشناتری را انتخاب کنیم تا از صداهای تکراری مستندهای مشابه انقلابی هم فاصله بگیریم.