داستان متولد شدن جایزه نوبل انقدر مشهور است که شاید کم‌تر کسی آن را نشنیده باشد. نقل است آلفرد نوبل دانشمند شهیر و مخترع دینامیت، پس از این که متوجه اختراع وخیم و کشنده خود شد، وصیت کرد بعد از مرگ ثروت او صرف فعالیت‌های صلح‌دوستانه شود. این که ما آلفرد نوبل را با دینامیت می‌شناسیم شاید تصویر چندان دقیقی از او برایمان ترسیم نکند، چه آن که او تا لحظه مرگ صاحب یکی از عظیم‌ترین کارخانجات اسلحه‌سازی دنیا بود و همین ثابت می‌کند پشیمانی از اختراع دینامیت به عنوان انگیزه پیدایش «جایزه نوبل» افسانه‌ای بیش نیست. 127 سال پس از مرگ آلفرد نوبل، کشف انگیزه واقعی او برای پی‌ریزی چنین جایزه‌ای شاید دیگر خیلی اهمیت نداشته باشد، اما یک چیز این میان عیان و واضح است و آن این که «نوبل» قطعاً یکی از مناقشه‌برانگیزترین جوایزی است که در تاریخ معاصر پایه‌گذاری شده است. جایزه نوبل در عمر 122 ساله خود روزهای عجیب و غریبی را دیده است.
اهدای جایزه به قصاب
جایزه صلح نوبل سال 1978 میلادی را در حالی به مناخیم بگین (مشترک با انور سادات)، نخست وزیر رژیم صهیونیستی دادند که اقدامات ضد بشری و غیر انسانی او بر هیچ کس پوشیده نبود. صرف انعقاد قرارداد صلح کمپ دیوید بین رژیم اشغالگر قدس و مصر کافی بود تا هیئت نوبل نروژ، نخست‌وزیر رژیمی را که به هیچ یک از قوانین بین‌المللی پایبند نبوده و نیست را به عنوان برنده جایزه‌ای که نماد صلح و انسان‌دوستی است اعلام کند. چهار سال پس از این مضحکه، مناخیم بگین با اجرای قتل‌عام اردوگاه‌های فلسطینی صبرا و شتیلا در لبنان، اعتبار جایزه را به کلی منهدم کرد.
نامزد صلح شدن هیتلر
فکر می‌کنید سال 1937 میلادی چه کسی کاندیدای دریافت جایزه صلح نوبل بود؟ بله، آدولف هیتلر پیشوای آلمان نازی. بر اساس سنت بنا گذاشته شده توسط هیئت نوبل نروژ (مسئول اهدای جایزه صلح نوبل)، نامزدهای این جایزه توسط اعضای پارلمان‌ها، استادان دانشگاه‌ها و نخبگان معرفی می‌شوند و سپس اعضای کمیته نوبل برای انتخاب نفر برنده تصمیم‌گیری می‌کنند. آدولف هیتلر توسط جی برانت عضو پارلمان سوئد، کاندیدا شده بود. البته این نامزدی آنقدرها طول نکشید و به دلیل اعتراضات انجام شده، نام هیتلر خیلی زود از فهرست نامزدها حذف شد.
پس‌گرفتن و پس دادن
رابرت میلیکان، فیزیکدان شهیر آمریکایی در سال ۱۹۲۰ میلادی به خاطر اندازه‌گیری بار الکترون‌ها کاندیدای دریافت جایزه فیزیک نوبل شد. اما در همان سال پاول ارنفست ، فیزیکدان اتریشی ادعا کرد بارهایی کوچک‌تر از بارهای بنیادی میلیکان را اندازه‌گیری کرده و به این ترتیب ادعای میلیکان را رد کرد. با این ادعا، میلیکان جایزه نوبل را از دست داد اما سه سال بعد معلوم شد ادعای ارنفست از اساس بی‌پایه است. به این ترتیب فرهنگستان پادشاهی علوم سوئد (مسئول اهدای جوایز نوبل فیزیک و شیمی) دست از پا درازتر عذرخواهی کرده و جایزه میلیکان را پس دادند.
یک برنده اشتباه دیگر
سال ۲۰۰۹ میلادی هیئت نوبل نروژ حماسه‌ای دیگر را رقم زد و جایزه صلح نوبل را به باراک اوباما، رئیس‌جمهوری وقت آمریکا داد. اهداء این جایزه صدای خیلی‌ها را درآورد. «تلاش فوق‌العاده در تقویت دیپلماسی بین‌المللی و ترغیب به همکاری میان مردمان» دلیلی است که هیئت برگزاری، برای اهداء جایزه به اوباما ذکر کرد. منتقدان معتقد بودند اوباما هیچ وقت نتوانست شعارها و وعده‌های به ظاهر صلح‌دوستانه خود را عملی کند. یکی از این وعده‌ها که هرگز از طرف او عملی نشد تعطیلی زندان گوانتانامو بود.
نوبل برای سیاسِ ادیب
نوبل ادبیات سال ۱۹۵۳ میلادی در میان حرف و حدیث‌های بسیار به وینستون چرچیل ، سیاستمدار کهنه‌کار و نخست وزیر شهیر انگلستان در طول جنگ جهانی دوم رسید. در این سال کاندیداهای لایق و شایسته‌تری از جمله گراهام گرین زنده بودند، اما آکادمی سوئد ترجیح داد این جایزه را به خاطر «چیره‌دستی در توصیف وقایع تاریخی و زندگی‌نامه‌ای و نیز فصاحت بیان در دفاع از آرمان‌های والای انسانی» به مکار‌ترین سیاستمدار نیمه اول قرن بیستم اهداء کند. تصمیمی که همه دوستداران ادبیات را انگشت به دهان کرد.
رکورد شکنی کوریها
در تاریخ اهداء جوایز نوبل، تنها لینوس پاولینگ،شیمی‌دان آمریکایی و ماری کوری، فیزیکدان لهستانی هستند که موفق شده‌اند در دو رشته مختلف (لینوکس: شیمی و صلح - کوری: فیزیک و شیمی) این جایزه را دریافت کنند. البته رکورد کوریها در بخش جوایز نوبل شگفت‌انگیز است و بعید به نظر می‌رسد کسی یا کسانی بتوانند رکورد آن‌ها را در این زمینه بشکنند. ماری برنده دو نوبل است و همسرش پی‌یر، دخترشان ایرن و دامادشان فردریک بولیوت هم نفری یک نوبل به خانه برده‌اند.
رد کنندگان جایزه نوبل
برای شنیدن یک جوک قدیمی آمادگی دارید؟ جایزه صلح نوبل سال 1973 میلادی به طور مشترک به هنری کیسینجر، وزیر خارجه آمریکا و له دوک تو، سیاستمدار انقلابی ویتنامی اهداء شد. تا یک سال قبل از اهداء این جایزه، ارتش آمریکا سرزمین ویتنام را به طور گسترده‌ای بمباران کرده و هزاران بی‌گناه را به قتل رسانده بود. له دوک به خاطر نامزد شدن کیسینجر این جایزه را قبول نکرد. یک دهه قبل از این، یعنی سال 1964 میلادی، ژان پل سارتر، نویسنده، فیلسوف و متفکر فرانسوی هم از دریافت جایزه نوبل ادبیات خودداری کرده بود. سارتر عقیده داشت این جایزه او را به بخشی از یک «سازمان» تبدیل می‌کند.
گاندی و نوبل صلح
مهاتما گاندی، پدر استقلال هندوستان و از نامدارترین فعالان صلح‌جوی راه آزادی و حقوق انسان‌ها، از سال ۱۹۳۷ تا ۱۹۴۸ میلادی، هر سال کاندیدای جایزه صلح شد ولی هرگز به آن نرسید. شاید با وضعیتی که این جایزه بعدها پیدا کرد باید گفت: «چه سعادتی»! گاندی در سالی که ترور شد هم نامزد این جایزه بود و هیئت نوبل نروژ محض حفظ آبرو در این سال هیچ کس را شایسته دریافت جایزه صلح تشخیص نداد.