شیروان یاری| تالاب کانی برازان مأمنی است آرام و مطمئن برای جیک‌جیک مستان پرندگان و آشیانی است گرم برای سپری‌كردن روزهای سرد زمستان! غازهای مهاجر خاکستری که سرمای جانسوز سیبری و قفقاز آنان را ناگزیر از زیستگاه می‌تاراند و می‌کوچاند در مسیر سفر قشلاق به ییلاق برای استراحت و رفع خستگی در این تالاب فرود می‌آیند و تا شروع زمستانی سرد در منطقه مهاباد با شرایط آب‌وهوایی معتدل سرد کوهستانی، مهمان تالاب کانی برازان می‌شوند اگر برودت هوا نامساعد و شکننده شد و سر غاز‌ها را در گریبان گردن فرو برد این‌بار بال رحل این پرندگان آبزی و خشک زی به سمت آبگیر‌ها و تالاب‌های جنوب گشوده می‌شود اما هم‌اکنون غازهای خاکستری‌رنگ در حاشیه کم‌عمق شمالی این تالاب مهمانند و روز‌ها در دشت می‌چرخند و بر سفره نیمه‌سبز زمین زمستانی می‌خرامند و غروب‌ها که خورشید پرده بر پنجره آبی تالاب می‌کشد، فوج فوج غاز‌ها از گشت‌وگذار برای استراحت و اتراق شبانه به تالاب برمی‌گردند. هیاهوی این پرنده زیبا در متن نغمه پرندگان دیگر تالاب درهم می‌آمیزد و موسیقی قیل‌وقال و های‌وهوی دلنشین، سکوت تاریک شب تالاب را درهم می‌شکند. زندگی گروهی ۱۰هزار غاز خاکستری مهمان این تالاب بین‌المللی، اراده معطوف به قدرت و تعاون در این موجود خستگی‌ناپذیر را عینیت می‌بخشد. در میان خانواده غازهای خاکستری روسی‌تبار مهمان، چهار قطعه عروس غاز در حال انقراض به‌چشم می‌آید که شوکت و هیبت شگفتی‌های الهی را در تنوع آفرینش گونه‌های نادر جانوری بیشتر نمایان می‌سازد. چهار قطعه غازی که به گفته کار‌شناسان حفاظت محیط‌زیست مهاباد شاید در حین گذر بر فراز آسمان تالاب، نظری بر آب تالاب داشته‌اند و فرود آمده‌اند و چون آب شیرین و گرم تالاب به کام و جسم آنان خوش آمده چندصباحی ماندگار شده‌اند. این عروسان خوش‌خرام با بال و پر رنگین بر پهنه وسیع کانی برازان خودنمایی می‌کنند.
افزون بر حیات دسته‌جمعی غازهای خاکستری بر صفحه مواج آبی ۹۲۷ هکتاری کانی برازان ۷۵ گونه پرنده آبزی و کنار آبزی متعلق به ۱۱ خانواده زیست می‌کنند که گونه‌های «درنا، فلامینگو، چنگر، اردک بلوطی، اردک سرسفید، حواصیل خاکستری، پرستوی دریایی، اردک مرمری، باکلان کوچک، پلیکان سفید، چوب پا، قوی فریادکش و کشم بزرگ» از مهم‌ترین موجودات زیست‌مند شده در زیستگاه تالاب کانی برازان هستند. شماری از این موجودات آبزی منحصر این تالابند و در هیچ‌جای دیگر به غیر از کانی برازان سکنی نمی‌گزینند.
جای بسی خرسندی است که هنوز پای انسان به محیط این تالاب بین‌المللی آنچنان باز نشده که محیط و اکوسیستم کانی‌برازان را تهدید کند اما متاسفانه گهگداری جوانان بیکار از سر اشتیاق و تفنن و شکارچیان روستاهای اقماری از سر لذت و سود اقتصادی رقت‌انگیز با حمایل تفنگ طمع برشانه صیادی، اندرون بوته‌ها و نیزار‌ها در کمین پرندگان این تالاب می‌نشینند و با شلیک تیر نامهربانی دیوارهای امن این تالاب را فرو می‌ریزند و همهمه شاد پرندگان در حین شنا را عزا می‌کنند. محیط‌بانان حفاظت محیط‌زیست، شب و روز در حوالی تالاب برای شکار صیادان استتار می‌کنند و گفته می‌شود که در 6ماهه نخست امسال شماری تور صیادی و سلاح‌های شکاری غیرمجاز کشف و ضبط و پرونده متخلفان روانه دادگاه شده است. مسئولان حفاظت زیست مهاباد، برخورد قهری را کارآمد نمی‌دانند و معتقدند که برگزاری کارگاه‌های آموزشی متد‌های صیانت از محیط‌زیست و تشریح آسیب‌های کشتار غیرعاطفی پرندگان برای ساکنان روستا‌ها موثر‌تر بوده است. شب‌های ماهتابی و ابری تالاب بین‌المللی کانی‌برازان نیز زیباست. شب‌های قیر اندودی که سکوت و تنهایی طاقت‌فرسای تالاب با آواز و موسیقی پرندگان ساکن در این اقلیم دلربا می‌شود. نظم و نظام حراست غازهای خاکستری در حاشیه نیمه‌خشک تالاب چشم‌نواز و حیرت‌انگیز است. رویت خواب گله‌ای ۱۰هزار غاز خاکستری بر شنزار نیمه‌مرطوب بخش شمالی دریاچه شگفت‌انگیز است زمانی که غاز‌ها می‌خوابند و چند غازی بیدار می‌مانند و بر تخته سنگی یا تلی از خاک شوره‌زار در قامت نگهبان می‌ایستند و دیده‌بان حمله ناگهانی روباه مکار، گربه وحشی یا گرگ گرسنه هستند.
شناسنامه کانی برازان
جلد شناسنامه کانی برازان ریشه در دل تاریخ دارد. این تالاب که امروز با ثبت در کنوانسیون رامسر ۲۴مین تالاب بین‌المللی ثبت‌شده در کشور است، به گفته کار‌شناسان حفاظت محیط‌زیست مهاباد بیش از یک‌قرن قدمت دارد.
ساکنان محلی به‌ویژه پیرمردان روستای «قره داغ» آبادی همسایه کانی برازان می‌گویند: در روزگارانی دور این تالاب که پوشیده از «نیزار وجگن» بود محل زیست و جولان «گراز» وحشی بود و پرنده‌ای در آن پر نمی‌زد اما امروز بعد از گذشت یک‌قرن، از گراز خبری نیست و تنها پرنده بر فراز تالاب پر می‌زند: روایت‌ها حاکی است که وجه تسمیه کانی برازان از همین گراز گرفته شده که در زبان کردی به گراز «به‌راز» می‌گویند؛ کانی برازان در معنی تحت‌اللفظی یعنی مکان زندگی گراز‌ها.
این تالاب از شمال به کانال قره‌داغ و زمین‌های پست و شوره‌زار، از مغرب به تپه‌های مرتفع و نیمه‌مرتفع قره‌داغ، از شرق و شمال به کانال «به فروان» و زمین‌های پست شوره‌زار متصل است. آب این تالار افزون بر روان‌آب‌های برف و باران، از طریق کانال‌ها و چشمه‌های روستای قره‌داغ و مهاباد منتهی به تالاب تامین می‌شود.
طغیان و پیشروی آب دریاچه شور ارومیه گاهی علیه حیات تالاب می‌شورد و مثل دولبه تیز یک قیچی نفس‌های تالاب را به شماره می‌اندازد.
گزارش‌ها حاکی است که سال ۷۴ آب دریاچه ارومیه طغیان کرد و به دلیل پیشروی، آمیختگی و مخلوطیت آب شور با آب شیرین، حیات تالاب به خطر افتاد. با تداخل شوری و شیرینی آب در اوزان متمایز، اکوسیستم تالاب از هم فرو پاشید و رسوبات و گونه‌های پوششی تالاب دگرگون و به مردابی مشحون از لاشه مردار پرندگان مهمان و میزبان تبدیل شد.
«محسن معارف‌پناه» ساکن روستای قره‌داغ و از کار‌شناسان حفاظت محیط‌زیست مهاباد تالاب بین‌المللی کانی برازان را در توسعه زیست‌محیطی و حیات آرام انواع پرندگان مهاجر و بومی آبزی و جانوران خشک زی بسیار حیاتی می‌داند.
به گفته این کار‌شناس و محیط‌بان عاشق زندگی تالاب، تالاب کانی‌برازان در قسمت شمالی حوضه آبریز رودخانه‌های مهاباد «چای» و «سیمینه رود» واقع است که گستره وسیع آن در شمال و شرق روستای قره‌داغ تا تالاب گروس در محور دریاچه ارومیه امتداد می‌یابد. او می‌گوید احداث زهکشی اصلی ساحل راست شبکه آبیاری مهاباد، این تالاب را از بقیه اراضی تالابی مجاور جدا کرده است.
به عقیده او، تالاب کانی‌برازان هم‌اکنون یکی از مهم‌ترین تالاب‌های اقماری جنوب دریاچه ارومیه است که زیستگاه پرارزشی را برای پرندگان آبزی فراهم کرده است.
او با اشاره به ثبت بین‌المللی این تالاب در کنوانسیون رامسر در ۲۶ آبان‌ماه سال ۸۶ افزود: هم‌اکنون تالاب کانی‌برازان جزو نخستین سایت پرنده‌نگری کشور و از مهم‌ترین مناطق پناهگاه حیات‌وحش ایران است.
معارف‌پناه مساحت این تالاب را ۹۲۷ هکتار با عمق متوسط ۶۰ تا ۱۳۰ سانتیمتر می‌داند و می‌گوید: بیش از ۳۰۰ هکتار از مساحت این تالاب مهم را نیزار پوشانیده که رویش و گسترش این گونه از علف‌های تالابی نشان از رشد حجم آلایندگی‌های انسانی در محیط و بستر این منبع آبی است.
این کار‌شناس حفاظت محیط‌زیست از محدودیت و مسدودیت موقعیت جغرافیایی، مسافت دور و صعب‌العبور، سختی تردد در باریکه راه‌های دسترسی به تالاب ابراز خرسندی می‌کند و معتقد است اگر پای انسان به محیط ناب و طبیعی زندگی تالاب و حیات آرام جانوران و پرندگان کانی‌برازان باز شود چتر نابودی بر سر تالاب گسترانیده می‌شود و آرامش پرندگان نیز سلب می‌شود و به ناچار در پروسه زمانی نه‌چندان دور این تالاب نیز همچون دریاچه مشهور ارومیه، زریوار و وضعیت نابسامان جزیره آشوراده می‌میرد.
به گفته معارف‌پناه، هم‌اکنون ۷۵ گونه آبزی و کنار آبزی و ۱۸۰گونه خشک‌زی در درون و برون این تالاب زیست می‌کنند که این چیدمان عناصر آبی و جانوری پازل جورچین و مینیاتور حیرت‌انگیز کانی برازان هستند.