محرم در جغرافیای ایران (1)
عزای محرم با فرهنگ و آداب شهرهای مختلف ممزوج شده است. هر یک از مناطق کشورمان هم سبک خاص خود را در عزاداری و مراسم سوگواری دارند که در برخی از این سنت‌ها شباهت‌های فراوانی را می‌توان مشاهده کرد. برپایی دسته‌های عزاداری، تعزیه، گرداندن علم و نخل و پخش غذای نذری از جمله مراسمی است که در عمده شهرهای کشور برپا می‌شوند. گاهی این سنت‌ها به قدری جالب‌ توجهند که مردم را نه تنها از سراسر کشور بلکه از کشورهای دیگر به تماشا دعوت می‌کنند. طی روزهای آتی در این ستون به معرفی برخی از این سنن می‌پردازیم.   
چمر و چایینه، ایلام
آیین‌های نمادین جذابی را طی ایام سوگواری امام حسین(ع) در استان ایلام می‌توان مشاهده کرد. یکی از این آیین‌ها، «چمر» است. طی این آیین زنان ایلامی در حالی که بر سر و روی خود می‌زنند، آواهای مخصوص عزاداری را با صدای بلند می‌خوانند. این نواهای هماهنگ زنان، آداب و رسوم محرم را به شکلی متفاوت به نمایش می‌گذارد. در ادامه اسبی آراسته و مجهز به خنجر و تفنگ به میدان آورده می‌شود. زنان پس از دیدن این اسب، صدای خود را بالا می‌برند و عزاداری خود را با شدت بیشتری انجام می‌دهند. در ایلام یک مراسم بسیار خاص و منحصربه‌فرد دیگر نیز برپا می‌شود. این آیین با نام «چایینه» شناخته می‌شود و بیشتر مخصوص زنان است. چایینه را در چند روز از ماه محرم و برای چند تن از یاران امام حسین(ع) و خود ایشان برگزار می‌کنند. چایینه قاسم، چایینه حضرت علی‌اکبر، چایینه حضرت عباس و چایینه امام حسین(ع) هر کدام آیین مخصوص خود را دارد. در چایینه قاسم، دختری جوان و مجرد لباس سفید و رواندازی سبز به تن می‌کند. زنان شمع، نقل و نبات، حنا و عود با خود می‌آورند. سپس زنانی با عنوان چایینه‌خوان وارد می‌شوند و شروع به مداحی می‌کنند. اما در بین مراسم، فردی یک کفن خونی با خود می‌آورد و از شهادت قاسم که داماد این مجلس است، خبر می‌‌آورد و عروسی تبدیل به عزا می‌شود. بر سر عروس چادر سیاه می‌کشند و بر سر و روی خود می‌زنند. شمع‌ها خاموش می‌شوند و به جای مداحی، نوحه‌خوانی می‌کنند.
گِل‌ مالی، خرم آباد
در این مراسم عزاداران بر سر و روی خود گل و خاک می‌ریزند، سپس بر سر و سینه می‌زنند. این تصویری از عزاداران امام حسین(ع) در ماه محرم به خصوص روزهای تاسوعا و عاشوراست. این مراسم سمبلیک از روز هفتم محرم شروع می‌شود. مردان از صبح این روز استحمام می‌کنند و پس از اصلاح سر و صورت، با لباس‌های تمیز، عزاداری خود را آغاز می‌کنند. در این میان برخی در حوضچه‌های اطراف تکیه‌ها و محل‌های عزاداری، گِل درست می‌کنند. سپس عزاداران حاضر شده و گل را از سر تا پا به خود می‌مالند. بعضی‌ها هم به طور کامل داخل حوضچه می‌شوند. بعد از این که سراپایشان گلی شد، عزاداری را با سینه‌زنی و نوحه‌خوانی پی می‌گیرند. زمانی که ایام عزاداری مصادف با ماه‌های سرد سال باشد، برای عزاداران آتش روشن می‌کنند و آنها در اطراف آتش حلقه می‌زنند. در این فصول، از روز هفتم برخی از عزاداران در کوچه‌ها می‌چرخند و با صدای بلند شعر می‌خوانند که مضمون اشعار آنها درخواست هیزم برای روشن کردن آتش است. مرکز اصلی برپایی گل‌مالی خرم آباد و سایر شهرهای استان لرستان است. البته دامنه برگزاری این آیین به شهرهای استان‌های کرمانشاه و ایلام هم رسیده است. گل‌مالی نمادی از حزن است که در آداب و رسوم محرم در خرم‌آباد بازتاب پیدا کرده است.
شاه حسین(ع)، تبریز
یکی دیگر از مراسم باشکوهی که در ایام عزاداری امام حسین(ع) در ایران برگزار می‌شود، مراسم «شاه حسین» تبریز است. این آیین که در لهجه محلی به آن «شاخسی» می‌گویند، از چند روز قبل از محرم شروع می‌شود و تا ظهر عاشورا ادامه پیدا می‌کند. در این مراسم عزاداران سیاه‌پوش کنار یکدیگر می‌ایستند و با قرار دادن یک دست پشت کمر دیگری، زنجیره‌ای انسانی تشکیل می‌دهند. سپس با دست دیگر چوبی مخصوص را در مسیر سر تا پای خود حرکت می‌دهند. این حرکات همراه با نوای «شاه حسین» (شاخسی) و «وای حسین» (واخسی) عزاداران است. آیین شاه حسین، رفتاری نمادین است، گویا عزاداران در حال عزیمت به کربلا و قرار گرفتن در کنار یاران امام حسین(ع) هستند. در سال‌های اخیر، استفاده از سنج، طبل و سایر ادوات موسیقی مذهبی نیز در این مراسم رواج پیدا کرده است. با این حال به نظر می‌رسد همان شکل سنتی آداب و رسوم محرم در تبریز که با صدای عزاداران هدایت می‌شد، دلنشین‌تر باشد.