شیوا سعیدی روزنامه نگار

شهروند| فاضلاب تهران طرح بزرگ و پرطمطراقی است که قدمتی دیرینه دارد. درگذشته که تهران جمعیت زیادی نداشت پساب از طریق چاه‌های جاذب دفع می‌شد و جهت اجتناب از آلودگی آب چاه‌ها و قنوات، تمهیداتی به منظور دور نگهداشتن چاه‌های فاضلاب از آب شرب به‌کار می‌بستند. با توسعه شهرها و رشد جمعیت، آبرسانی به سکنه شهرها به لحاظ کمیت از توان قنوات خارج شد و آب از طریق احداث سد روی رودخانه‌های کرج، لتیان و سپس لار به پایتخت منتقل شد.
مطالعات مقدماتی طرح فاضلاب تهران توسط برنامه عمران سازمان ملل متحد (UNDP) و سازمان بهداشت جهانی(WHO) از‌ سال ١٣٥٠ آغاز شد. در ‌سال ١٣٥٥ تکمیل مطالعات مرحله اول و انجام مطالعات مرحله دوم شبکه فاضلاب تهران توسط وزارت نیرو به مهندسین مشاور «الکساندر گیب»، «جان تیلور» و مهندسین مشاور «اینفوتک» و مطالعات جمع‌آوری آب‌های سطحی به شهرداری تهران واگذار شد. باتوجه به این‌که ادامه مطالعات چند‌سال دچار وقفه شد، تغییرات عمده‌ای در مبانی مطالعات طرح به‌ویژه جمعیت، تراکم و بافت شهری و کاربری زمین به وجود آمد. برای تجدید و به روز کردن مطالعات قبلی براساس شرایط جدید طرح، بازنگری مرحله اول و انجام مطالعات مرحله دوم در‌ سال ١٣٦٤ به «مهندسین مشاور ری آب» واگذار شد. بنابراین بازنگری طرح مذکور در ‌سال ١٣٦٥ تکمیل شد و به تصویب سازمان آب منطقه‌ای تهران رسید و به دنبال آن مطالعات مرحله دوم آغازشد. بدین ترتیب سرانجام در‌ سال 1373 پس از بررسی مشکلات و ارزیابی نتایج مطالعات، کلیات طرح به تصویب رسید و به دنبال آن تهیه نقشه‌های اجرایی شروع شد.
لزوم توسعه طرح فاضلاب
متاسفانه بهره‌برداری از طرح‌های فاضلاب در کشور همگام با توسعه طرح‌های آبرسانی نبوده است و در شهرهای دیگر مانند رشت، کرمانشاه، سنندج، خرم‌آباد و اهواز از چاه‌های جذبی یا شبکه‌های سنتی استفاده می‌شد. در اصفهان نیز انتقال فاضلاب با دست و چرخ سنتی انجام می‌شد و از ‌سال ١٣٣٦ کار لوله‌گذاری شبکه فاضلاب آن آغاز شد که تا‌ سال ١٣٤٠شمسی، ٨٥ کیلومتر از شبکه لوله‌گذاری شد.
در همین حال استفاده از منابع جدید در چرخه طبیعی آب اثر گذاشته و باعث بالا آمدن تدریجی سطح آب‌های زیرزمینی شده است و در بعضی از مناطق بیم آن می‌رود که باعث تداخل آن با چاه‌های فاضلاب شود که طبیعتا آلودگی منابع آب‌های زیرزمینی را نیز در این مناطق در پی‌خواهد داشت. در بعضی از مناطق میزان افزایش سطح آب به‌حدی بود که حتی به زیرزمین‌ها نیز نفوذ کرد. از طرف دیگر توسعه شهرها به مناطق «سنگی» و «رسی» باعث احداث ساختمان در مناطقی شد که چاه‌های فاضلاب در آن کارآیی لازم را ندارد. درنتیجه به تدریج قنوات و جوی‌ها معبر فاضلاب شده و یکی پس از دیگری به لیست منابع آب آلوده اضافه شدند. درحال حاضر یکی از بزرگترین طرح‌های شرکت، طرح فاضلاب شهر تهران است.
گودال‌های عمیق، نشانه حیات طرح
باتوجه به جمعیت کلانشهر تهران و پایتخت‌بودن آن، طرح جمع‌آوری و تصفیه فاضلاب این کلانشهر، بزرگترین طرح زیست‌محیطی کشور به شمار می‌آید. همچنین اجرای آن در کشور تأثیر بسیار زیادی در حفظ بهداشت محیط و چهره ظاهری شهر و همچنین حفظ کیفیت منابع آب‌های زیرزمینی دارد. در ‌سال 1391 شمسی 45‌درصد جمعيت تهران تحت پوشش شبكه فاضلاب قرار داشت. براساس قانون برنامه پنجم توسعه قرار بود تا پایان 1393 شمسی 47.5‌درصد از جمعیت پایتخت از برنامه‌های فاضلاب تهران بهره ببرند و در کل تا  1394 شمسی 51.5‌درصد از جمعیت به این خدمات دسترسی یابند. اما باتوجه‌به روند موجود و این‌که تا شهریور ‌سال‌جاری فقط 3‌میلیون و 554‌هزار و 996 نفر از این خدمات بهره برده‌اند، به نظر نمی‌رسد دستیابی به هدف برنامه توسعه پنجم انجام‌پذیر باشد. براساس آمار شرکت آبفای تهران تا پایان شهریورماه 93 شمسی بیش از 3.5‌میلیون نفر تحت پوشش خدمات فاضلاب تهران قرار گرفته‌اند و از کل 495 هزارو572 انشعاب فاضلاب 483‌هزار و 323 فقره آن فعال بوده است. همچنین طول خطوط شبکه جمع‌آوری فاضلاب که مورد بهره‌برداری قرار گرفته 3760 کیلومتر از کل 5366 کیلومتر بوده است. در کل نیز3‌میلیون و528 هزارو850 نفرتحت پوشش تصفیه‌خانه‌های فاضلاب با ظرفیت 776 هزارو 302 مترمکعب درروز قرار گرفته‌اند.
علاوه‌بر این موارد در ‌سال 91 مسئولان وعده داده بودند 55 تا 60‌درصد جمعیت تهران تحت پوشش این طرح قرار بگیرند. با توجه به این‌که مصرف آب تهران حدود 102‌میلیارد مترمکعب است، برنامه‌ریزی‌هایی برای جمع‌آوری و تصفیه 800‌میلیون مترمکعب فاضلاب تولیدی انجام شده بود.  
با وجود آن‌که قائم‌‌مقام شرکت آب و فاضلاب استان تهران در هشتم آذر اعلام کرده 50‌درصد از خطوط جمع‌آوری فاضلاب اجرا شده است اما هنوز شهروندان گله دارند که از خدمات فاضلاب بهره نمی‌برند. اگر جمعیت تهران را حتی 16‌میلیون نفر در نظر بگیریم نیز با توجه به جمعیت حدود 3‌میلیون و 500‌هزار نفری که از خدمات فاضلاب بهره می‌برند بخش عمده‌ای از جمعیت پایتخت همچنان از این خدمات بی‌بهره‌اند و عملا هزینه خدماتی را پرداخت کرده‌اند که هنوز از آن استفاده نمی‌کنند.
درکنار این موارد باید به یاد داشت برای احداث این طرح میلیاردها تومان وام گرفته شده است. به‌طوری که برای فاضلاب تهران تاکنون بیش از 145‌میلیون دلار از بانک جهانی و 200‌میلیون یورو نیز از بانک توسعه اسلامی وام گرفته شده است. همچنین برای این طرح جذب منابع از طریق پیش‌فروش انشعاب فاضلاب، فروش اوراق مشارکت و فروش اموال و دارایی‌های مازاد برنیاز شرکت آب و فاضلاب نیز درنظر گرفته شده است. به‌گفته «پرورش» مدیرعامل آبفای استان تهران در‌ سال 1391 هر اشتراک بین 250 تا 300‌هزار تومان هزینه داشته که مجموع این رقم بالغ بر 3750‌میلیارد تومان می‌شود. این درحالی است که فقط 15 تا 20‌درصد سرمایه‌گذاری‌های انجام شده از مردم دریافت شده است. باید توجه داشت آمار ارایه شده درحالتی بود که جمعیت تهران 11‌میلیون نفر تخمین زده می‌شد، بالطبع با افزایش جمعیت تهران (نزدیک به 16‌میلیون نفر) این رقم نیز افزایش می‌یابد و اکنون باید پرسید که شرکت آبفا چگونه بقیه هزینه را
تأمین می‌کند.
به‌طور معمول هزینه انشعاب هر خانوار براساس عوامل مختلفی مانند متراژ خانه، قطر انشعاب فاضلاب تعیین می‌شود. اما در مجموع خانوار ایرانی از 700 تا یک‌میلیون و 500هزار تومان برای پیش خرید فاضلاب پرداخت کرده‌اند. اما واحدهای تجاری 2 تا 3‌میلیون تومان باید پرداخت کنند. درحال حاضر اگر تهران را سکونتگاه 4میلیون خانوار (خانواده‌ها را 4 نفره فرض کنیم)، در بخش مسکونی مبلغی حدود 2‌هزار و800‌میلیارد تا 6‌هزار‌ میلیارد تومان از محل حق انشعاب فاضلاب جمع‌آوری می‌شود. اکنون باید به این رقم800‌میلیون یورو وام جدید از بانک توسعه اسلامی اضافه کرد که برای پروژه‌های آب و فاضلاب تهران، قم و کاشان هزینه خواهد شد. اما با وجود تمام این منابع مالی این طرح همچنان نیمه‌کاره است.
بار سنگین هزینه انشعاب
 بر دوش خانوار تهرانی
سرمایه‌ای که از محل حق انشعاب فاضلاب جمع‌آوری می‌شود، خود سرمایه کلانی برای توسعه طرح به‌شمار می‌رود. اما همین سرمایه بارگرانی برخانوارهای تهرانی است که درگیر مشکلات مالی متعددی هستند. علاوه‌برتمام موارد گفته شده هنوز هیچ‌یک از شهروندان توجیه دقیقی از بهایی که برای انشعاب فاضلاب می‌پردازند، ندارند و نمی‌دانند این رقم چگونه محاسبه شده است. از سوی دیگر باید علاوه‌بر هزینه 700 تا یک‌میلیون و 500‌هزار تومانی، هزینه اتصال انشعاب فاضلاب به ساختمان را نیز پرداخت کنند، زیرا براساس قوانین شرکت آب و فاضلاب، انشعاب در نقطه تحویل فاضلاب اتصال داده می‌شود که البته در نقاط مختلف تهران متفاوت است. از آن‌جا که انجام این کار برعهده پیمانکار است نمی‌توان سطح قیمت معینی برای آن تعیین کرد و دراین‌باره دستورالعمل قانونی دقیقی وجود ندارد.
 نگرانی‌های زیست‌محیطی
 درتمام کلانشهرهای جهان سیستم فاضلاب وجود دارد. تهران نیز نباید از این قاعده مستثنی باشد. اما مانند هر پدیده دیگری اتصال فاضلاب خانگی به شهری تبعاتی دارد. یکی از این موارد انتقال حشرات و موجودات موذی به داخل خانه‌هاست. خانم «ق. س» یکی از شهروندان ساکن تهران است که به تازگی از خدمات فاضلاب شهری استفاده می‌کند. به گفته او در این مدت تعداد حشرات موذی داخل خانه‌اش زیاد شده است. از سوی دیگر بسیاری از خانه‌های تهران براساس اصول دقیق شهرسازی ساخته نشده‌اند و بر این اساس احتمال نشت   فاضلاب به سطح و ورود آن به آب‌های سطحی نیز وجود دارد. در هرحال طرح فاضلاب درحال انجام است و هزینه کلانی به آن اختصاص یافته است اما برروال اغلب پروژه‌هایی که طی سال‌های اخیر انجام شده این طرح نیز همچنان در نیمه راه مانده است. هر روز هزینه‌های تازه‌ای بر خانوارهای ایرانی تحمیل می‌شود که به امید خانه و شهری پاک ماهانه اقساط‌شان را پرداخت می‌کنند و گودال‌ها و زشتی چهره شهر را به امید تمام شدن پروژه تحمل می‌کنند.

 پروژه آب خاکستری ایران در ابتدای راه

یکی از راه‌های حفظ آب، بازچرخانی فاضلاب‌های صنعتی است. این طرح در بیشتر نقاط جهان انجام شده و پیشرفت کرده است و در بسیاری از مناطق از آبی که به این شیوه به دست می‌آید، استفاده‌های فراوانی می‌کنند.
در همین ارتباط «سید علی موسوی» دانشجوی دکترای منابع طبیعی می‌گوید: «پروژه‌های تصفیه فاضلاب که به پروژه‌های آب خاکستری نیز مشهورند در منطقه خاورمیانه بسیار گسترده‌اند. به‌عنوان مثال کشور کویت با استفاده از این روش توانسته 90‌میلیون مترمکعب از 100‌میلیون مترمکعب پساب خود را تصفیه و برای فضای سبز به کار برد. همچنین با استفاده از این روش بیشترین میزان تولید علوفه در خاورمیانه را به نام خود ثبت کند. در عربستان هم فتوایی دینی صادر شد که می‌توان آب بازچرخانی شده را مورد استفاده قرار داد.»
اما براساس آمار موجود تا پایان ‌سال 1381 خورشیدی فقط 50 تصفیه‌خانه شهری در ایران درحال بهره‌برداری بوده‌ که در پایان‌ سال 82 تعداد آنها به 75 تصفیه‌خانه رسیده است. به این ترتیب در کشور ما تنها 9‌درصد فاضلاب‌های صنعتی تصفیه و 91‌درصد دیگر بدون تصفیه وارد چاه‌های جذبی، رودخانه یا زمین‌های کشاورزی می‌شود. میزان فاضلاب و صنایع آلوده‌کننده کشور در‌ سال 1382 بالغ بر91‌میلیون مترمکعب بوده که تنها 31‌درصد آن تصفیه و بازیافت شده است و بقیه بدون تصفیه رها شده است. 

هزینه های  انشعاب فاضلاب‌های مسکونی تهران برای شهروندان