| دکترمحمدرضا نوروزی | متخصص ارولوژی|
موضوعی که شاید ذهن خیلی از زوج‌های جوان را درگیر می‌کند، ولی به‌دلیل شرم و حیا از پرس‌وجو درباره آن دوری می‌کنند، «ناباروری» و راه‌های درمان آن است. من پیشنهاد می‌کنم این مطلب را تا انتها بخوانید تا به بیشتر سوالات ذهنی‌تان جواب داده شود.
آمارهاي جهاني نشان مي‌دهد 15درصد از زوج‌هاي جوان از مشكلي به نام ناباروري رنج مي‌برند. تحقيقاتي كه در ايران انجام شده، شيوع ناباروري در ايران را بين 13 تا 5/18درصد اعلام كرده‌اند كه متوسط آن با آمارهاي جهاني تطبيق دارد. اين يعني از هر 100 زوج جواني كه ازدواج مي‌كنند 15 نفر آنها از ناباروري رنج مي‌برند. يعني در كشور ما كه سالانه
يك ميليون ازدواج ثبت ميشود، حدود 150هزار زوج، به زوج‌هاي نابارور اضافه ميشود. تخمين‌ها نشان مي‌دهد در ايران حدود 3 ميليون زوج نابارور وجود دارد ولي آمار دقيق و كاملي در اين مورد نداريم.
نابارور به چه كسي مي‌گويند؟
ناباروري عبارت است از اين كه يك زوج پس از گذشت يك‌سال از ازدواج‌شان، بدون پيشگيري از بارداري و با وجود رابطه جنسي منظم، باردار نشود.
حالا اين سوال مطرح ميشود كه آيا اين زوج كاملا نابارورند يا ارزش بررسي دارند؟
در واقع با پيشرفت‌هايي كه امروزه در دنياي پزشكي صورت گرفته مي‌توان گفت اين زوج ارزش بررسي دارند.
آيا ناباروري در دنيا ريشه‌كن شده؟
بسيار بر اين عقيده‌اند چيزي به اسم زوج نابارور در دنيا وجود ندارد، همه افرادي كه باروري طبيعي نداشته‌اند مي‌توانند به نوعي براي كارهاي درماني مراجعه كنند.
آيا همه كساني كه براي درمان مراجعه مي‌كنند بچه‌دار مي‌شوند؟
نمي‌شود اين را با قاطعيت اعلام كرد كه همه آنها بچه‌دار مي‌شوند ولي اين را مي‌توان با قاطعيت گفت كه همه آنها مي‌توانند براي درمان، مراجعه كنند.
در ناباروري سهم زنان بيشتر است يا مردان؟
معمولا اختلالات باروري به‌طور مساوي بين زنان و مردان توزيع ميشود. يعني فاكتورهاي زنانه و مردانه به يك اندازه در اين قضيه دخيل هستند. معمولا در فرهنگ ما زوج‌هاي نابارور با هم براي درمان مراجعه نمي‌كنند. هرچند درمان‌هاي جديد بر اين اصل استوار است كه زن و مرد بايد با هم براي درمان مراجعه كنند. در زنان، اختلالات باروري با اختلالات تخمك‌گذاري، اختلالات رحم، اختلالات لوله‌هاي رحمي و اختلالات هورموني همراه شده است يعني اشكال يا ايراد در هر يك از اين اعضا مي‌تواند باعث ناباروري زنان شود. زناني كه اختلالات هورموني، عادت ماهانه نامنظم و پرمويي دارند، اينها مي‌تواند نشانه‌اي از امكان ناباروري در آنها باشد.
كدام مردان در خطر ناباروري قرار دارند؟
در مردان، بسياري از بيماريها مي‌تواند باعث ناباروري شود. اولين آنها اختلال توانايي جنسي است. شرط لازم براي باروري طبيعي، رابطه جنسي منظم است. بعضي از دلايل ناباروري در مردان عبارتند از: بيماري‌هاي دوران كودكي مثل جراحي‌هايي كه اطراف بيضه انجام ميشود، بالابودن بيضه و بيماري واريكوسل (به‌عنوان شايع‌ترين عامل ناباروري كه قابل درمان است)، اختلالات هورموني به‌صورت اختلال در هورمون‌هاي هيپوفيز يا هورمون‌هاي جنسي، رشد نامناسب بيضه‌ها، اختلالات ژنتيك مثل كوچك‌بودن بيضه، برخي عفونت‌هاي مزمن كه در عملكرد بيضه اختلال ايجاد مي‌كند مثلا «سل» كه لوله‌هاي انتقال‌دهنده اسپرم را از بين مي‌برد، برخي داروها، برخي عفونت‌هاي دستگاه تناسلي مثل سوزاك به شرطي كه موجب تنگي مجرا و مانع خروج شود و بيماري‌هاي تب‌دار طولاني‌مدت كه بر نطفه‌سازي تاثير مي‌گذارد علت آن است كه اسپرم در بيضه در درجه حرارتي پايين‌تر از درجه حرارت بدن فعاليت پيدا كند و اين حرارت بالا و طولاني‌مدت باعث از بين‌رفتن اسپرم‌ها شود.
برخي از بيماري‌هاي ژنتيك و بيماري‌هايي كه با اختلالات بويايي و هورموني همزمان هستند، بعضي از بيماريها كه موجب ايجاد ترشحات غليظ در بدن مي‌شوند، سرفه‌هاي خشك، اختلالات ريوي و اختلالات بيضوي به‌صورت ترشحات غليظ و برخي از مشاغل. افرادي كه در معرض مواد آسيب‌رسان به بيضه‌ها قرار دارند مثل انواع حشره‌كش‌ها وقتي به‌صورت مدام با آن تماس داشته باشند يا مثل كساني‌كه در كارخانه‌هاي توليد اين مواد هستند يا سم‌پاش‌ها. نانوايي كه دایما در كنار تنورهاي داغ قرار دارد. برخي مواد رنگي، سيگار و... هم مي‌توانند تا حدي بر قدرت باروري تأثير بگذارند.
آيا اين موضوع واقعيت دارد كه كارگران شاغل در كارخانه‌هاي شيشه و فولاد يا بچه‌دار نمي‌شوند يا فرزندشان دختر است؟
در واقع ثابت شده حرارت‌هاي بالا مي‌تواند باعث مختل‌شدن فرآيند توليد اسپرم شود. در رابطه با جنسيت هم درواقع كروموزوم «Y» كه عامل پسر شدن است خيلي ضعيف‌تر است و در مقابل استرس و عوامل آسيب‌رسان به بيضه بسيار زود آسيب مي‌بيند. حتي در ميان جراحان كه استرس زيادي دارند، ديده شده فرزندان دختر بيشتر است. يعني استرس كار بر اين كروموزوم‌ها تاثير گذاشته است. يعني در مشاغل و موقعيت‌هاي پراسترس، كروموزوم‌هاي «X» بيشتر امكان باروري مي‌يابند و احتمال دختردار شدن فرد بيشتر است.
شايع‌ترين علت
در ناباروري مردان
شايع‌ترين بيماري قابل درمان در ناباروري آقايان «واريكوسل» است. اين بيماري عبارت است از واريس عروق بيضه، مانند پيرمردان و پيرزنان دچار واريس عروق پا مي‌شوند و پاهاي‌شان ورم مي‌كند و خون به‌خوبي در عروق پاي‌شان حركت نمي‌كند. در پسران جوان هم ممكن است اين اتفاق براي بيضه‌ها پيش بيايد و نتواند خون را به خوبي تخليه كند، اين ماندن طولاني‌مدت خون در بيضه‌ها باعث ميشود درجه حرارت بالا برود و اختلالات هورموني به همراه داشته باشد. اين عوارض باعث ميشود اسپرم‌سازي خوب انجام نشود. اين اختلال در اسپرم‌سازي، فرد را مستعد ناباروري مي‌كند.
گاهي ديده ميشود كه اصلا نطفه‌اي شكل نمي‌گيرد، به همين دليل مجبور هستيم از بافت بيضه نمونه‌برداري انجام بدهيم كه آيا اسپرم داخل بيضه وجود دارد يا نه؟ اگر در نمونه‌برداري از مردي اسپرم پيدا كنيم حتي اگر كم يا ضعيف هم باشد، خوشحال مي‌شويم چون راه‌هاي درمان زيادي وجود دارد تا اين مشكل برطرف شود ولي اگر در نمونه‌برداري از بيضه هم، اسپرم ديده نشد، يعني اين‌كه اين آقا توان باروري ندارد.
چگونه مي‌توان واريكوسل را تشخيص داد؟
اين مورد در بين پسران جوان به‌خصوص در سن بلوغ، بين 15 تا 25 سالگي ديده ميشود، اگر اين اختلال به موقع تشخيص داده شود و درمان صورت بگيرد از آسيب به بيضه جلوگيري مي‌كند. بهترين راه، تشخيص اوليه بيماري توسط خود فرد است. يعني شيوه معاينه را آموزش دهيم. فرد بايد طناب دور بيضه را لمس كند و اگر در ناحيه زيرين شبكه‌اي كرمي شكل لمس كرد، مشكوك به بيماري واريكوسل است. نوع شديد واريكوسل را مي‌توان از روي پوست تشخيص داد. شبكه‌اي مارپيچي روي پوست كه برجسته است، از علایم اين بيماري است.
درمان واريكوسل چيست؟
درمان نهايي واريكوسل، جراحي است. 20درصد پسران جوان از اين بيماري رنج مي‌برند و 20درصد افرادي كه واريكوسل دارند از ناباروري رنج خواهند برد. به همين دليل، شناسايي افرادي كه واريكوسل دارند اهميت زيادي دارد. در اغلب موارد ناباروري مردان از طريق آزمايش نطفه مختل كه چند بار تكرار شده و هر بار نتيجه همين بوده، شناسايي ميشود. بعد از بررسي آزمايش‌هاي مختلف، به دنبال دلايل آن هستيم و بسته به اين‌كه واريكوسل، اختلال بيضه، يا اختلال هورموني باشد، سعي در درمان آن مي‌كنيم.
وقتي مادر واقعي با مادر قانوني فرق دارد
از سال 1978 پيشرفت چشمگيري در درمان ناباروري پيدا شده است. امسال هم كسي كه اين طرح درماني را ارایه داد برنده جايزه نوبل پزشكي شد، مفهوم اين روش‌ها اين بود كه بتوانند خارج از محيط بدن هم سلول‌هاي جنسي زن و مرد را به هم برسانند تا نطفه تشكيل شود. اين گروه موفق شدند با تحريك تخمك‌گذاري در خانمها، تعدادي زيادي تخمك آزاد كنند. به صورت طبيعي در هر ماه يك تخمك در بدن زن آزاد ميشود و اگر بتوانيم با دارو آن را چند برابر كنيم، شانس باروري را بيشتر مي‌كنيم.
درنهايت موفق شدند تخمكها را بيرون بياورند و بيرون از بدن با اسپرم تركيب كنند. اين تركيب، جنين را به وجود آورد. بعدها اين امكان را پيدا كردند كه جنين را دوباره به داخل بدن زن منتقل مي‌كنند. اين روش امروزه به‌عنوانIVF يا لقاح خارج رحمي شناخته ميشود.
اين توانايي، ما را قادر ساخت آقاياني با تعداد اسپرم‌‌هاي كم يا حتي خانم‌هايي كه لوله‌هاي انتقال‌دهنده تخمك آنها مشكل دارد، بتوانند بچه‌دار شوند. اين روشي است كه در آن، افرادي كه به روش‌ها ديگر قادر به بچه‌دار شدن نبودند، بتوانند صاحب بچه شوند، اين روش‌ها مسائل حقوقي و اخلاقي جديدي به همراه دارد. خانمها قبلا به علت ناباروري مردان مي‌توانستند طلاق بگيرند. اما الان اين سوال پيش مي‌آيد:
آيا مردي كه با اعمال جراحي مثل IVF يا لقاح خارج رحمي مي‌تواند بچه‌دار شود هم شامل قانون اجازه طلاق از همسرش به دليل بچه‌دار نشدن او ميشود يا نه؟
دادگاه از ما سوال مي‌كند آيا اين فرد قابليت باروري دارد يا نه و ما پاسخ مي‌دهيم به صورت طبيعي، توانايي بارورسازي ندارد ولي با اعمال جراحي امكان باروري براي او وجود دارد، فقط بايد خرج كند، همت كند و همسرش را راضي كند تا اين كار را انجام دهد.
اگر خانمي تخمك نداشت آيا امكان اهدای تخمك از فرد ديگري وجود دارد؟ آيا ميشود مانند افرادي كه كليه اهدا مي‌كنند تخمك هم اهدا كرد؟
اهدای تخمك، در بسياري از نقاط جهان امكان‌پذير است. براي مثال خانمي كه دچار يائسگي زودرس شده يا اصلا تخمك ندارد مي‌تواند از تخمك اهدايي استفاده كند. اينجاست كه مادر «بيولوژيك» و مادر «قانوني» متفاوت مي‌شوند، يعني يك نفر نسخه ژنتيك و تخمكها را مي‌دهد و يك نفر ديگر مادر قانوني اين كودك حساب ميشود يا صاحب رحم، اين مادر است و جالب است در شرع و قانون ما بسياري از اين موارد پيش‌بيني شده است، به‌خصوص در شرع.
آيا اهدای جنين امكان‌پذير است؟
اگر مردي اسپرم نداشت و مايل هم نبود از اسپرم اهدايي استفاده كند، مي‌تواند از جنين فرد ديگري استفاد ه كند.
در قديم سنت بر اين بودكه اگر مردي صاحب فرزند نمي‌شد، برادر او فرزندي به دنيا مي‌آورد و از همان بدو تولد، اين نوزاد را به برادر بدون فرزند خود مي‌داد تا پرورش دهد. اين كار اكنون با اهدای جنين امكان‌پذير شده، يعني از زمان تشكيل جنين آن را اهدا مي‌كنند. جنين در محيط آزمايشگاهي تشكيل و به بدن خانم منتقل ميشود.
چه ویتامین‌هایی بخوریم
خانم‌هاي بارداري كه سقط‌هاي مكرر دارند و امكان نگهداري جنين در بدن خود را ندارند، آيا ميشود از مادر رضايي براي آنها استفاده كرد و رحمي را به‌عنوان نگهدارنده براي آنها درنظر گرفت؟
بله، اين امكان وجود دارد كه يك جنين، حامل ژنتيك پدرومادر خودش باشد ولي در رحم شخص ديگري پرورش يابد، يعني از روش رحم جايگزين استفاده كرد اگر به اين روش‌ها دقت كنيم به سوال ابتدايي بحث مي‌توان پاسخ «آري» داد كه بله، ناباروري از بين رفته است ولي به شرط آن‌كه مردم به استفاده از اين روش‌ها راضي باشند و از آنها استفاده كنند. مادر و پدر بيولوژيك و مادر و پدر قانوني ممكن است با هم متفاوت باشند.
حالا پيشرفت علم به اندازه‌اي است كه مي‌توانيم متوجه شويم جنيني كه منتقل ميشود، جنين دختر است يا پسر، حتي اين امكان به والدين داده ميشود كه جنين منتقل شده را انتخاب كنند. اگرچه در اخلاق انتخاب جنسيت، مورد بحث بسيار است ولي از آنجاكه انتقال بعضي از بيماري‌هاي ژنتيك از طريق دخترهاست و انتقال بعضي از بيماريها از طريق پسرها ممكن است در زوج‌هايي كه مستعد اين بيماري باشند مي‌توان با تشكيل جنين خارج از بدن و فرستادن يك سلول براي بررسي و تشخيص بيماري‌هاي ژنتيك يا دختر و پسر بودن آن، جنين دلخواه و سالم را منتقل كرد. به شرط اين‌كه اين كار مورد علمي يا قانوني برايش وجود داشته باشد. پس روش‌هاي جديد به حيطه‌اي از حيات وارد شده كه قبلا ناشناخته بوده و مي‌توان با مشاوره‌هاي پزشكي و موردي زوج‌هاي نابارور بتوان براي بچه‌دار شدن كه حق طبيعي و الهي آنهاست، تلاشي انجام داد. آيا رژيم غذايي خاصي وجود دارد كه بر باروري تاثير داشته باشد؟ ديده شده بعضي از موادغذايي كه راديكال‌هاي آزاد توليد مي‌كنند بر باروري اثر منفي دارند و برعكس مواد غذايي كه جلوي راديكال‌هاي آزاد را مي‌گيرند بر باروري اثر مثبت دارند. مثلا ويتامين E و C اثرات مثبتي بر اسپرم‌سازي دارند، آن هم به دليل كنترل راديكال‌هاي آزاد.
آيا رژيم غذايي ويژه‌اي
براي تعيين جنسيت وجود دارد؟
ايجاد جنين دختر يا پسر، به كروموزوم X يا Y وابسته است. بررسي‌ها نشان داده در محيط‌هاي خاصي كروموزوم X بيشتر از بين مي‌رود و در محيط‌هاي ديگري، كروموزوم‌هاي Y بيشتر از بين مي‌رود. محيط اسيدي و استرس كروموزوم‌هاي Y را از بين مي‌برد چون ضعيف‌تر هستند. به همين دليل بعضي موادغذايي را براي ايجاد محيط قليايي يا اسيدي توصيه مي‌كنند، ولي هيچ‌كدام از اين روش‌ها، روش‌هاي صددرصدي نيستند. در اين مورد تجربه علمي مشخصي وجود ندارد و بيشترين عاملي كه در تعيين جنسيت جنين نقش دارد، ميزان كروموزوم‌هاي X و Y هنگام لقاح خارج از رحم و بيرون از محيط بدن است.