طرح نو | راضیه زرگری | تصویب طرح حمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر در مجلس حواشی زیادی به دنبال داشت. در مورد این طرح و چرایی مطرح شدنش در مجلس در فضای امروز جامعه با قاسم جعفری، نماینده مجلس نهم گفت‌وگو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید:
طرح حمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر که در مجلس مطرح شد اساسا به دنبال چیست؟
امر به معروف و نهی از منکر فریضه واجب الهی است که مثل نماز و روزه در احکام اسلامی وجود دارد. این فریضه در روایت‌های بسیاری هم مورد تأکید قرار گرفته است. امر الهی هم به معنی وجوب است یعنی اگر انجام ندادی دچار حرمت شده‌ای. حتی در روایت‌ها از عقوبات جامعه‌ای که امر به معروف و نهی از منکر را ترک کرده و دچار عذاب الهی می‌شود آمده و کاملا روشن است. سال‌هاست که ما در مورد این مسأله قانون مدونی که سردرگمی‌ها را از بین ببرد نداشتیم. از سویی هم بارها دیده‌ایم، افرادی که دست به امر به معروف زده‌اند مورد تعرض قرار گرفته‌اند که به نظر ما این هم یک ایراد اساسی و جدی است. بحث امر به معروف و نهی از منکر مخصوص به یک برهه زمانی خاص نیست. طرح حدود یک‌سال در کمیسیون مربوطه در جریان بود و حتی دوره‌های قبل هم روی آن کارهای ابتدایی شده که پیگیری نشده بود.
درست است که لزوم امر به معروف و نهی از منکر در شرع مقدس آمده و روی آن تأکید هم شده است، اما آیا نباید در جامعه مدرن شهری شرایط خاصی برای آمر به معروف و ناهی از منکر ایجاد شود؟ تا جایی که من مطالعه کرده‌ام شخصی که می‌خواهد امر به معروف کند تا زمانی که از تأثیر حرف یا عملش و نیز مبرا بودن خود از هر خطایی مطمئن نباشد نباید دست به اقدام عملی یا حتی لسانی به این فریضه بزند...
نه این معنای موجبه کلیه درست نیست. بخشی از این حرفی که شما می‌زنید درست است. در شرایط امر به معروف و نهی از منکر آمده است که شخص اگر تشخیص دهد که احتمال اثر داشته باشد، باید بگوید. اگر بداند اثری ندارد نیاز نیست بگوید تا ضرر معتنابهی به آمر یا ناهی وارد نشود. اما زمانی هم هست که اتفاقا اگر ضرری هم وارد شود شخص وظیفه دارد وارد شود. به عبارتی باید روی مصداق‌ها و موارد جزیی کار شود. اگر دقت کرده باشید در این طرح برای هر بخشی یک وظیفه‌ای تعیین شده است. یعنی مجلس برای مواردی مجریان را فقط ضابط قضایی عنوان کرده و عموم مردم فقط در حد زبانی وظیفه تذکر دارند.
پس ایراداتی که در 14 مورد به این طرح عنوان شده ابهامات شرعی بوده است؟
اصل کار یک روند قانونی است که باید انجام شود طبیعتا هم شورای نگهبان ایرادات را به منظور اصلاح گرفته است. خیلی از ایرادات ابهاماتی بوده که بعد از رفع ابهام اظهار نظر می‌شود یا بعضی موارد گفته شده که با شریعت سازگاری نداشته که در این موارد هم نگاه شورای نگهبان ایجابی بوده و بر این تأکید داشته که موارد این طرح باید قوی‌تر مطرح شود، ابهام
وارد کردن به دو نوع است. مثال ساده‌ای می‌زنم؛ مثلا می‌گویند فلانی 5 تومن بدهکار است بعد می‌گویند این مورد قبول نیست چرا؟ چون این فرد 10 تومن بدهکار است. بعضی از ایرادات شورای نگهبان به این صورت بوده است؛ یعنی نگاه حداکثری به شرع داشته است. من فکر می‌کنم در اصل طرح، طرح خوبی است اما در کنارش ایرادات شورای نگهبان هم باید مورد بررسی قرار گیرد.
برخی می‌گفتند، جامعه با مطرح شدن این طرح به دلیل همزمان شدن با برخی اتفاقات اجتماعی ملتهب شد. فکر نمی‌کنید اگر این طرح عملی شود این التهاب بیشتر شود؟
چیزی که جامعه را ملتهب کرده، ظواهر اولیه و تلقی اشتباهی است که از امر به معروف و نهی از منکر ایجاد شده است. گویا امر به معروف فقط بحث حجاب و پوشش است که اینطور نیست. ببینید در بسیاری از کشورها اگر یک شهروند بی‌قانونی کند مثلا از چراغ قرمز عبور کند آیا مردم بی‌تفاوت می‌مانند یا به او تذکر می‌دهند؛ اشکال جامعه ما این است که تا بحث امر به معروف و نهی از منکر می‌آید فقط بحث پوشش به ذهن می‌رسد، با این‌که تمام موارد رعایت نکردن قانون و حقوق دیگران مصداق‌هایی برای امر به معروف و نهی از منکر است. چند نفر از ما وقتی برای خرید به مغازه‌ای می‌رویم به فروشنده تذکر می‌دهیم که آقا شما دارید کم‌فروشی می‌کنید و این اشکال دارد؟ این می‌شود امر به معروف.
البته این موارد خلاف قانون که می‌گویید هرکدام سازمانی برای کنترل و نظارت دارد. کسی‌که چراغ قرمز را رد می‌کند جریمه می‌شود و کسی که کم‌فروشی می‌کند هم باید توسط سازمان مربوطه شناسایی و مورد پیگیری قرار گیرد...
درست است. اما در این میان نقش مردم به‌عنوان وظیفه اجتماعی چه می‌شود؟ اگر قرار باشد که نظارت فقط به یک بخش واگذار شود، نتیجه ندارد. تأکید دنیا بر این است که بسیاری از موارد، نظارت عمومی را می‌طلبد. موضوع رساله دکتری من اهمیت بحث مبانی فکری نظارت شهروندان بر حاکمان بود. تنها اگر نظارت همگانی شود، نتیجه دارد.
پس این مسأله‌ها هم به کم‌کاری و قصور نهادهای نظارتی برمی‌گردد و نمی‌توان مسئولیت را به گردن مردم انداخت. اینطور نیست؟
درست است؛ اما اگر نظارت عمومی باشد و همه مردم به‌طور قانونی بتوانند جلوی هر بی‌قانونی را بگیرند، جلوی فساد گرفته می‌شود. امر به معروف و نهی از منکر بر همین مبناست که همه نسبت به جامعه احساس مسئولیت کنند و در جامعه شهروند مسئول داشته باشیم. راننده اتوبوسی که 40 مسافر دارد در قبال جان این افراد مسئول است و نمی‌تواند هر طور که دلش بخواهد رانندگی کند. امر به معروف در سطح جامعه یعنی تذکر دادن هر کار اشتباهی. اگر همه این 40 مسافر به راننده تذکر بدهند او دیگر نمی‌تواند به کار خود ادامه دهد. به نظر من، ما باید نگاه خود را نسبت به این موضوع تغییر دهیم و نگاهی واقع‌بینانه نسبت به امر به معروف و نهی از منکر داشته باشیم. امر به معروف اصلا به این معنا نیست که ما سختگیری‌هایی که در اسلام هم نهی شده است را به اسم اسلام انجام دهیم.
اما تلقی عمومی جامعه ما امروز از این عبارت همان بحث‌های مربوط به پوشش و حجاب است که البته اغلب در سپهر عمومی نیز همین بحث مورد توجه بوده. فکر می‌کنید اگر این طرح عملی شود باعث ایجاد چالش‌های بیشتر نمی‌شود؟
در زمینه امر به معروف و نهی از منکر درست فرهنگ‌سازی نشده است. وظیفه ما است که نگاهمان را نسبت به این موضوع مثبت کنیم و این نگاه را در جامعه ترویج دهیم. نقش رسانه‌ها هم در این میان بسیار مهم است. رسانه‌ها به جای این‌که به دنبال اشکال‌تراشی باشند، ای‌کاش بیایند و اصل طرح را بررسی کنند و راهکارهای اصلاحی ارایه دهند. اگر نیک‌اندیشانه این موضوع را پیگیری کنیم، می‌بینیم که چقدر شیرین خواهد شد. همه ما در این قبال مسئول هستیم که این فرهنگ‌سازی درست را انجام دهیم. امر معروف و نهی از منکر یعنی این‌که اگر من رفتم نزد همکاری و از شما بدگویی کردم او با مهربانی به من تذکر دهد و همه این رویه را پیش گیرند و با حسن سیرت همه اصول اخلاقی را در مورد خود و دیگران انجام دهند. امر به معروف را اگر درست ببینیم باعث می‌شود دین را درست بفهمیم.
در مورد سوءاستفاده‌های احتمالی از این طرح در صورت قانون شدنش چه فکری کرده‌اید؟
من فکر می‌کنم اگر همه ما نگاهی مثبت ایجاد کنیم و همه درک کنند که نگاه، نگاهی خیرخواهانه است، می‌تواند تاثیرگذار باشد. امر به معروف باید فرهنگ‌سازی شود. مردم ما مردم متمدنی هستند که اگر درست قضیه را برای آنها توضیح دهیم می‌تواند در جامعه جابیفتد. اگر نگاه واگرایانه داشته باشیم بی‌تردید واکنش‌های مناسبی نخواهد داشت. همه دنیا بر این اصل که مردم باید مسئولیت‌پذیر باشند و همدیگر را در مقابل ناهنجاری‌ها به نوعی نهی کنند، تأکید دارند و این اصل را پذیرفته‌اند. اجرای آن به شیوه‌های هنرمندانه برمی‌گردد که به نظر من اگر نگاه مثبت را تقویت کنیم کم‌کم در سطح جامعه هم پذیرفته می‌شود. البته در این طرح به هیچ‌کسی اجازه داده نشده که برخورد فیزیکی با دیگران داشته باشد.
البته در ابتدای طرح صراحتا عبارت
« اقدام عملی» عنوان شده است.
اقدام عملی یعنی به طرف مقابل تذکر می‌دهیم این کار را نکن!
پس تذکر لسانی چیست؟ اقدام عملی به عبارتی همان برخورد فیزیکی نیست؟
نه. اقدام عملی به عموم مردم بر نمی‌گردد و تنها
در مورد ضابطین قضایی مطرح شده است. من درحال حاضر دقیقا آن بند را به خاطر ندارم ولی تا جایی که به یاد دارم اقدام عملی برای عموم مردم نیست. ضمن این‌که هر کسی وظیفه‌ای دارد؛ مثلا من سوال می‌کنم اگر کسی در خیابان بچه 5-4 ساله‌ای را کتک بزند، هر آدمی این صحنه را ببیند اقدام می‌کند و جلویش را می‌گیرد. این می‌شود اقدام عملی. هر انسانی با دیدن این صحنه بی‌درنگ وارد می‌شود. به نظر من نگاه به امر به معروف و نهی از منکر باید هنرمندانه و منطقی باشد و خیلی از مسائل با این تغییر نگرش درست می‌شود.