[شهروند]پر بیراه نیست اگر بگوییم هرسال همزمان با برگزاری کنکور کارشناسی برای پذیرفتن دانشجویان این پرسش تکراری«کیفیت سنجش در ایران چه قدر استاندارد است» به ذهن اغلب ما متبادر میشود. پرسشی که حتی برای افرادی که خودشان دوران کنکور کارشناسی را پشت سر گذاشتهاند هم بیپاسخ مانده است. پای صحبت اغلب دختران و پسران فارغالتحصیل رشتهها و دانشگاههای تراز اول کشور هم که بنشینید احتمالا بگویند اگر با کنکور وارد دانشگاه نمیشدند، شاید با رتبه بهتری پذیرفته میشدند. شاید مهمترین دلیلی که اغلب دانشجویان، آن را بهعنوان توجیهی برای ناکارآمدی کنکور به کار میبرند، اضطرابی باشد که امتحان به صورت ناخودآگاه برای ما ایجاد میکند. در سالهای اخیر هرازچندگاهی هم صحبتهایی درباره حذف کنکور و جایگزین کردن سابقه تحصیلی شده است. صحبتهایی که هیچکدام به سامانی نرسیده و کنکور همچنان بر قوت خود باقی است. مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی اما چندی پیش در پژوهشی نحوه ورود دانشجو به دانشگاهها را کیفیتسنجی کرد.
دانشجویان در گذشته چگونه پذیرفته میشدند؟
ازسال 1317 متناسب نبودن میان داوطلبان و ظرفیت رشتههای دانشگاهی سبب شد دانشکدههای علوم پزشکی و فنی و مهندسی دانشگاه تهران اقدام به برگزاری آزمون ورودی کنند. این حقیقت تاریخی در مقدمه این پژوهش آمده و در ادامه آن تأکید شده است که دیری نپایید آزمون ورودی از سطح دانشکدهها به سطح دانشگاهی توسعه یافت و نخستین آزمون ورودی دانشگاهی درسال 1337 در دانشگاه تهران برگزار شد. این تبدیل باعث تغییرات مهمی در آزمون شد كه ازجمله این تغییرات استفاده از روش تستی و استفاده از كلید در سوالات و تفکیك مواد امتحانی به اطلاعات عمومی و مواد امتحانی اختصاصی بود. در ابتدا، موسسههای خصوصی و افرادی كه با شیوه تستی آشنا بودند وظیفه اجرای مسابقات را برعهده گرفتند. درسال 1341 اما مصوب شد که پذیرش دانشجویان در تمام دانشگاهها با یک آزمون انجام شود. درنهایت درسال 1342 نخستین آزمون سراسری انجام شد. این آزمون شامل مواد عمومی و موارد اختصاصی هر یک از رشتههای سهگانه ادبی، ریاضی و طبیعی بود. این آزمون در آن سالها به صورت تستی انجام میشد. کارشناسان به این شیوه تستی انتقاد کردند. شیوهای سنجشی که آن زمان ناعادلانه خوانده میشد در سالهای بین 1343 تا 1348 دانشگاهها را بر آن داشت تا شیوه سنجش خود را تغییر دهند. به این ترتیب طرح سوالات به صورت تشریحی و محاسبه دستی جایگزین آزمون تستی شده بود. در سالهای بین 1346 تا 1347 ساختار تشکیلات آموزش عالی کشور توسعه پیدا کرد و پیشنهاد ایجاد مرکزی هم تحت عنوان مرکز آزمونشناسی به تصویب رسید. در ادامه این پژوهش آمده است که نخستین آزمون ورودی سراسری دورههای جدید در پانزدهم مردادماه 1348 به مدت چهار روز در هفت حوزه امتحانی برگزار شد. 12دانشگاه و مراكز آموزشعالی ازجمله: دانشگاههای تهران، تبریز، مشهد، جندیشاپور و ... از این طریق 8هزار و 325 نفر دانشجو برگزیدند. مجموع تعداد داوطلبان دانشگاهها و موسسات آموزش عالی دولتی در اینسال 47هزار و 773 نفر، تعداد داوطلبان زن 17هزار و 500 نفر و تعداد مردها 30هزار و 273 نفر بوده است. همچنین حدود 5هزار نفر داوطلب موسسات آموزش عالی غیردولتی بودند كه تعداد آنها درسال 1348 سه موسسه بوده است. آزمون ورودی این موسسات را بهصورت جداگانه مركز آزمونشناسی انجام داد. اینسال نخستین سالی بود كه سهمیهبندی برای رفع محرومیتها و جبران نابرابریها وارد پذیرش شد، به این ترتیب كه دانشگاههای شهرستان 50درصد از دانشجویان خود را از بین داوطلبان محلی انتخاب میكردند. کمی جلوتر بیاییم، درسال
1358-1357 یعنی آخرینسال قبل از انقلاب اسلامی، با تشکیل كمیتههای مركب از دانشگاهیان و صاحبنظران مقرر شد تغییراتی در نحوه انتخاب دانشجو با روش یکسان صورت گیرد كه پیشنهادهای این كمیته به تصویب رؤسای دانشگاهها و وزیر آموزشوپرورش و وزارت علوم رسید. براساس این اصلاحاتی که مصوب شده بود، باید همه مراحل سنجش دانشجو بهعهده سازمان سنجش گذاشته شود و فهرست پذیرفتهشدگان را این سازمان به دانشگاه یا مؤسسه آموزشی ارسال کند. از طرفی دیگر انتخاب دانشجو با استفاده از كارنامه امتحانات ورودی و با رعایت ضوابط خاص بهعهده دانشگاه ذیربط گذاشته شود. موارد یاد شده به این معناست که سنجش باید از پذیرش جدا میشد یعنی برگزاری آزمون و گزارش رتبه، نمره و تراز برعهده سازمان سنجش باشد و دانشگاهها با استفاده از این كارنامه و سایر ضوابط اقدام به پذیرش دانشجو كنند.
کنکور بعد از انقلاب اسلامی
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، درسال 1358 نخستین کنکور سراسری به همان روش گذشته به دو صورت متمرکز و نیمه متمرکز برگزار شد. در سالهای 1359 و 1360 به دلیل انقلاب فرهنگی و تعطیلی دانشگاهها، کنکور سراسری برگزار نشد. درسال 1361 آزمون سراسری فقط برای رشتههای پزشکی و فنی مهندسی، كشاورزی، الهیات و معارف اسلامی برگزار شد. طبق این پژوهش اما یك رویداد مهم در پذیرش دانشجو درسال 1367، ورود مجلس شورای اسلامی به بحث پذیرش دانشجو در كشور برای نخستین بار با تصویب قانون ایجاد تسهیلات برای ورود رزمندگان و جهادگران داوطلب بسیجی به دانشگاهها و موسسات آموزش عالی بود. براساس این قانون 40درصد سهمیه پذیرش در تمامی مقاطع به رزمندگان و جهادگران داوطلب بسیجی كه حداقل6 ماه متوالی یا متناوب در مناطق عملیاتی در زمان جنگ داوطلبانه خدمت كردهاند، اختصاص یافت. پس از آن روند اختصاص سهمیهها تغییر کرد. سهمیهها یا افزایش پیدا کردند یا حذف میشدند. از دیگر رویدادهای مهم در سنجش و پذیرش دانشجو پس از انقلاب اسلامی درسال 1386، ورود مجلس شورای اسلامی به سنجش و پذیرش دانشجو از حیث ورود به شیوهها و روش سنجش بود. نتیجه این ورود تصویب قانونی تحت عنوان قانون پذیرش دانشجو در مراکز آموزش عالی بود که منجر به ایجاد و اعمال سوابق تحصیلی در دانشگاهها شد. این قانون در سالهای بعد اجرایی نشد و به همین دلیل مجلس بار دیگر اقدام به تصویب روش جایگزینی کرد. روشی که از آن به این عنوان یاد میشود. »ظرفیت رشته ـ محل و تقاضای داوطلبان براساس سابقه تحصیلی یا سابقه تحصیلی و آزمون عمومی یا عمومی ـ اختصاصی» در آزمون سراسریسال 1398 بهطور رسمی پذیرش داوطلبان به دو شکل با آزمون و صرفاً با سابقه تحصیلی انجام شد.
موانع و مشکلات سنجش
در تمام سالهایی که کنکور سراسری برگزار شده است، عواملی برای این شیوه پذیرش دانشجو ایجاد آسیب کردند. مرکز پژوهشهای مجلس در این باره نوشته است: «دسته نخست عوامل و مسائلی هستند كه خارج از نظام سنجش و پذیرش شکل میگیرند و غیرمستقیم ولی با شدت بالا سنجش و پذیرش دانشجو در كشور و جامعه را متأثر میسازند. برای مثال تشتت در سیاستگذاری و تصمیمگیری، نظام حقوق و دستمزد، نظام اشتغال و استخدام، نگرش و جامعه ایرانی به ورود به دانشگاه و مدرك دانشگاهی ازجمله مسائل و عواملیاند كه سرچشمه یا تشدیدكننده برخی مشکلات و چالشها در نظام سنجش و پذیرش كشور هستند.» از طرف دیگر عوامل و مسائلی از درون نظام سنجش هم مشکلاتی ایجاد کردهاند. مهمترین آن عوامل شاید از ابزار سنجش دانشجو و ساختار نظام سنجش و پذیرش و روش پذیرش نشأت گرفته باشند.
فشار خانواده و فرهنگی که نهادینه شد
بیکاری دانشجویان در بسیاری از گروههای پرتقاضا و رقابت شدید میان علاقهمندان به تحصیل در رشتههای پزشکی، ظرفیت محدود پذیرش در دانشگاهها، ساختار نظام اشتغال و کار و نحوه دستمزد دادن به فارغالتحصیلان در رشتههای مختلف باعث ایجاد نوعی نابسامانی در نحوه پذیرش دانشجویان شده است. در بخشی از این پژوهش تأکید شده که داشتن مدرك دانشگاهی در كشور یکی از عوامل مهم در استخدام افراد و نیز ترفیعات و حتی تعیین میزان دستمزد و مزایا دركشور است. داشتن مدرك دانشگاهی تا جایی اهمیت پیدا كرده است كه در ماده42 قانون مدیریت خدمات كشوری از شرایط استخدام در دستگاههای اجرایی، داشتن مدرك تحصیلی دانشگاهی است. جایگاه امروز مدرك براساس قوانین و مقررات موجود تا جایی است كه علاوه بر استخدام افراد ارتقای شغلی آنها نیز منوط به داشتن مدارك عالیه دانشگاهی است.
از طرف دیگر، فرهنگ جامعه ایرانی به گونهای است كه والدین نقش مهمی در تصمیمگیریهای فرزندان خود حتی بعد از سنین بلوغ ایفا میكنند. والدین دائماً نگران آینده شغلی فرزندان خود هستند و چون تضمین شغلی فرزندان خود را به غلط یا صحیح، از رهگذر مدرك و رشته دانشگاهی میپندارند؛ یکی از مهمترین عوامل موثر در افزایش تقاضای ورود به آموزش عالی هستند. والدین از كودكی با طرح انتظارات خود از فرزندان، آنها را به سوی اخذ مدارج بالاتر و رشتههای تحصیلی خاص سوق میدهند و یکی از عوامل فشار بهویژه از نظر روانی بر جوانان برای ورود به نظام آموزشعالی هستند. به علاوه وضع فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی خانوارها به صورت طبیعی و خود به خودی به فرزندان منتقل میشود. بدین معنا كه موقعیت شغلی و تحصیلی، نوع كسب وكار و درآمد، سبك زندگی اعضای خانوار خود میتواند در دستیابی و موفقیت و گرایش فرزندان بهسوی انتخاب آینده موثر باشد. از طرف دیگر عوامل و مشکلات درون نظام سنجش هم باعث ایجاد اشکالاتی در نحوه پذیرش دانشجویان میشود. کارشناسان درباره نحوه پذیرش دانشجویان در کنکور هم انتقاد دارند. استرس روز کنکور در نحوه پذیرش دانشجویان همواره تأثیرگذار بوده است. روانشناسان بارها در اینباره به رسانههای مختلف اعلام کرده بودند که فشار خانوادهها روی دانشآموزان باعث ایجاد اختلال در عملکرد آنها در روز کنکور شده است. افسانه نیکزاد، روانشناس خانواده، سال گذشته همزمان با انتشار پژوهشی درباره فشار خانوادهها روی دانشآموزان کنکوری به تابناک اعلام کرده بود: «متأسفانه باتوجه به اینكه فشارهای خانواده برای پذیرش داوطلبان در كنكور و ورود به دانشگاه بالاست این امكان وجود دارد كه كنكوریها تمام آینده خود را منوط به قبولی در دانشگاه بدانند و برهمین اساس احتمال فكركردن به خودكشی درصورت عدم قبولی وجود دارد.»
پیشنهادهایی که باید اجرایی شوند
در تمام این سالها اما به حذف کامل کنکور و جایگزین شدن سوابق تحصیلی در دانشگاهها هم پرداخته شد. پرداختهای نیمهای که آخر سر هم آب پاکی را روی دست دانشآموزان میریخت که خبری درباره حذف کنکور نیست. روزنامه فرهیختگانسال گذشته در اینباره نوشت که علیاکبر افضلیان، معاون آموزشی دانشگاه شهید بهشتی با تأکید بر اینکه سوابق تحصیلی قابل اتکا نیست، گفت: «به نظر من، برای کنکور کارشناسی نمیتوان کاری کرد، چراکه نمیشود با سوابق تحصیلی دانشآموز پذیرش کرد و سوابق آموزشوپرورش قابل اتکا نیست.» شکست طرح سوابق تحصیلی باعث شده مسئولان آموزش عالی به دنبال راهحلهای جدیدی برای حذف کنکور باشند، همین امر سبب شد سعیدرضا عاملی، دبیر شورایعالی انقلاب فرهنگی از رسیدن به مدل قطعی جایگزینی کنکور تا 6 ماه آینده سخن بگوید؛ هرچند بیشتر کارشناسان رسیدن به نتیجه برای حذف کنکور آن هم طی 6 ماه را امری غیرممکن میدانند اما همین موضوع میتواند چالشهایی را برای کنکور سالهای آینده و شایدسال 99 به همراه داشته باشد.» با این حال امسال هم در شرایط کرونا، کنکور سراسری با کمی تأخیر برگزار میشود. با این حال مرکز پژوهشهای مجلس پیشنهادهایی درباره تغییرات کنکور دارد. سنجش و پذیرش یك مسأله چندوجهی است و رفع كامل مشکلات و چالشهای آن در كوتاه مدت بسیار بعید بهنظر میرسد. بنابراین راهکارهایی كه ارایه میشود نسبی و هركدام ناظر به بخشی از مشکلات و موانع است. با این حساب نباید انتظار داشت كه یك راهکار واحد بتواند تمامی مسأله سنجش و پذیرش را حل كند. اگر هر راهکار بتواند بخشی از مسأله را حل و به بهبود وضع موجود كمك كند یك گام به جلو خواهد بود. در این پژوهش پیشنهاد شده که باید یکپارچگی در نظام پذیرش صورت گیرد. در سیستم تغییرات پی در پی رخ ندهد و تركیب شورای سنجش و پذیرش دانشجو اصلاح شود. هماهنگی و انسجام بیشتر بین نهادهای متولی سنجش و پذیرش و آموزش كشور رخ دهد و در سهمیههای مختلف بهخصوص سهمیههای عمده بازنگری شود. آزمون دروس اختصاصی و عمومی تفکیک و تبلیغات کتب کمک آموزشی و کتب آموزشگاههای خصوصی ممنوع شود. افزایش بازه زمانی پاسخ به سوالات آزمون با هدف ارزیابی درك داوطلبان از مطالب علمی و پرهیز از سنجش مهارت تستزنی نیز از مهمترین تغییراتی است که باید در نحوه سنجش دانشجویان صورت گیرد. با این حال باید دید امسال با وجود ویروس کرونا، کنکور سراسری چگونه برگزار میشود و کدامیک از تغییرات یاد شده، اعمال خواهد شد.