| بهروز مهدیزاده |
بستر رودخانه یکی از منابع ارزرشمند طبیعی به شمار می‌رود. یک منبع بی‌نظیر که از آن استفاده‌های متنوعی در جهت توسعه صورت می‌گیرد اما وقتی این نعمت دست انسان می‌رسد آن هم از نوع جهان‌سومی‌اش آنچنان شیره جانش کشیده می‌شود که صدای برخی از آدم‌های کمی دلسوزتر از دسته اولی را هم درمی‌آورد. آنچنان بی‌رویه از حریم رودخانه‌ها برای کمی صرفه‌جویی در هزینه برداشت می‌کنند که گویی ارث پدریشان است و سال‌ها صاحب معدن بودند. یکی از این مناطقی که اتفاقا رودخانه و نهر زیاد دارد و همین باعث شده که بیشتر بلعیده شود استان گیلان است که به استان انهار معروف است. هر جایی از این استان سفید رود شعبه دارد، البته شن‌وماسه ارزشمندش را هم. بنابراین یک منبع خدادادی بدون هیچ زحمتی به دست مردم رسیده است.
در حال حاضر استان گیلان علاوه بر مشکلات بیکاری و اجتماعی، از لحاظ برداشت غیرقانونی شن‌وماسه از استان‌های برتر ایران است. خبرهای مربوط به برداشت شن‌وماسه و تغییر کاربری آن در حریم رودخانه‌ها و تالاب‌ها و زمین‌خواری کم نیستند. اگر مسافری باشید که از سمت جنوب گیلان در اتوبان قزوین- رشت به سمت رشت در حرکت باشید، نرسیده به امامزاده هاشم در کنار جاده رودخانه سفیدرود را می‌بینید که در جریان است. زمانی که سد باز نیست این رودخانه عمقش کاهش می‌یابد و بستر آن از داشتن شن‌وماسه‌های سفید خودنمایی می‌کند. اینجاست که شما اگر هر روز در ساعات مختلف به آنجا بروید ردی از ماشین‌آلات سنگین را می‌توانید به وضوح مشاهده کنید. هر شرکت ساختمانی لحظه شماری می‌کند تا بدون مجوز از سازمان آب منطقه‌ای و محیط‌زیست از این منبع طبیعی به‌طور رایگان استفاده کند. در برخی از شب‌ها هم بولدوزرها و کامیون‌ها به گزارش مردم محلی همچنان فعالند و برخی که کمی محافظه‌کارتر هستند و کمی از به دام افتادن به وسیله مأموران می‌ترسند در شب برداشت‌های سنگین خود را انجام می‌دهند. بیشتر شرکت‌های آب و خاک که اکثر کارشان در مزارع برای لاینینگ کانال‌های آبرسانی است در اکثر موارد تونان موردنیاز خود را بدون مجوز از شن‌وماسه رودخانه که طبق قانون برداشت از حریم رودخانه باید با مجوز باشد استفاده می‌کنند، البته قضیه به پیمانکاران ساختمانی و عمرانی ختم نمی‌شود. کسانی هستند که به بهانه احداث استخر ماهی شن‌وماسه را برداشت می‌کنند و در جایی دیگر به قیمت گزاف می‌فروشند. ماجراهایی از این دست کم نیستند. همین کار باعث شده که چند روز پیش دادستان انزلی در مصاحبه‌ای هشدار بدهد که با زمین‌خواران، متعرضان به اراضی ملی، دولتی و حریم سواحل و افرادی که اقدام به تغییر کاربری غیرمجاز کنند برخورد قانونی خواهند کرد. طبق قانون کسانی که مجوز احداث استخر می‌گیرند اجازه برداشت و خروج شن‌وماسه از محدوده را ندارند و باید از این شن‌وماسه برای دیواره‌سازی استخر استفاده کنند. درواقع اگر نظارت خوبی از سوی سازمان‌های زیربط می‌شد این قبیل کارهای غیرقانونی تکرار نمی‌شد. یکی از این سازمان‌ها محیط‌زیست است که حتی نسبت به برداشت غیرمجازی که در شهرستان کوچصفهان از توابع رشت می‌شد خبر نداشت. در گفت‌وگویی که با مدیر محیط‌زیست رشت و مدیرکل سازمان محیط‌زیست گیلان داشتم هر دو این مسئولان اظهار بی‌اطلاعی کردند از آنچه در منطقه کوچصفهان گذشته است. اگرچه مدیر اداره محیط‌زیست رشت با اشاره به این‌که مأموران محیط طبیعی آن شهرستان به منطقه رفتند تا اطلاعاتی از آن کسب کنند اما تأکید کرد که تاکنون گزارشی در این‌خصوص به دست وی نرسیده است. ماجرا از 5 دی‌ماه رقم خورد که امام جمعه شهرستان کوچصفهان در نطق روز جمعه خود انتقاد صریح خود را از مسئولان و حتی استاندار درخصوص برداشت بی‌رویه و غیرمجاز شن‌وماسه اعلام کرد. هجوم کامیون‌ها به معادن شن‌وماسه چه شخصی و چه غیرشخصی و با مجوز ادارات زیربط در سال‌های گذشته آن‌قدر زیاد بوده که مردم محلی هم بارها به آن اعتراض کردند.
200میلیارد تومان برداشت غیرقانونی
از کوچصفهان و آستانه که می‌گذری رودخانه سفیدرود را می‌بینی که قسمت عظیمی از آب شرب و کشاورزی این استان را تأمین می‌کند. با یکی از مردم محلی که خانه و زمین زراعی‌اش در نزدیکی رودخانه سفیدرود در شهرستان آستانه است به گفت‌وگو نشستیم. ک. م. که کارش کشاورزی محصول برنج و بادام است از رفت‌وآمد ماشین‌آلات سنگین از سوی شرکت‌های مختلف گله می‌کند و اعتقاد دارد که آرامش را از آنها گرفته است. این کشاورز 50ساله می‌گوید: «خیلی از این کامیون‌ها متعلق به کارگاه‌های دانه‌بندی هستند که احتمالا مجوز برداشت شن‌وماسه را دارند و اتفاقا در حجم بسیار وسیعی این کار را می‌کنند.» وی حتی اشاره می‌کند که «زمانی که شب از سر زمین برمی‌گردم و خیال استراحت دارم بازهم صدای فعالیت بولدوزرها و کامیون‌ها را می‌شنوم که مشخص است که این‌گونه فعالیت‌ها کاملا غیرقانونی است.» حجت‌الاسلام‌والمسلمین ثبوتی امام جمعه کوچصفهان نیز در ارتباط با برداشت بی‌رویه شن و ماسه معتقد است که متاسفانه تاکنون برخورد مطلوبی با برداشت‌کنندگان و متخلفان در این منطقه انجام نگرفته است. به گفته این امام جمعه مبلغ تقریبی که افراد از برداشت‌های غیرقانونی به‌دست آوردند بیش از 200میلیارد تومان است.
البته این‌گونه فعالیت‌های غیرقانونی همیشه بی‌سروصدا هم نبوده. گاهی درگیری متعرضان با مأموران و دستگیری افراد متخلف در این‌باره در صدر خبرهای خبرگزاری‌ها قرار گرفته است. مثل ماجرای حمله برداشت‌کنندگان غیرمجاز شن‌وماسه با بیل‌مکانیکی به مأموران حفاظت محیط‌زیست و مجروح شدن رئیس اداره محیط‌زیست شهرستان آستانه که سروصدای زیادی به راه انداخت. به نقل از روابط‌عمومی اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان گیلان، محیط‌بانان این اداره در شهرستان آستانه به همراه ریاست این اداره مشغول گشتزنی‌های روزانه بودند که با تعدادی از برداشت‌کنندگان شن‌وماسه از حد بستر رودخانه سفیدرود مواجه می‌شوند و مأموران پس از رؤیت متخلفان دستور توقف عملیات و معرفی راننده را صادر می‌کنند که راننده علاوه بر عدم‌تمکین به دستور مأموران شروع به چرخاندن بازوی بیل‌مکانیکی جهت ضرب و جرح مأموران حول‌محور آن می‌کند و این چرخش با اصابت به رئیس اداره حفاظت محیط‌زیست آستانه موجب زخمی شدن وی از ناحیه دست و پای چپ می‌شود.
پاسخ مسئولان
به برداشت غیرمجاز شن‌وماسه
به نظرم رسید برای این‌که از چرایی این همه برداشت شن‌وماسه اطلاعاتی کسب کنم، بهتر است که این موضوع را با مدیرکل محیط‌زیست گیلان و همکاران وی در ادارات شهرستان درمیان بگذارم. مهندس برجی، رئیس اداره حفاظت محیط‌زیست استان گیلان در برابر این پرسش که آیا اطلاعی از برداشت‌های شن‌وماسه که در کوچصفهان و آستانه اتفاق افتاده دارد، اظهار بی‌اطلاعی کرد و موضوع را به مدیر محیط‌زیست آستانه انتقال داد که شاید اطلاعات بهتری در اختیارم بگذارد، البته ابراهیم غلامی، رئیس اداره محیط‌زیست آستانه هم به‌دلیل این‌که برداشت در حوزه آستانه اتفاق نیفتاده است هیچ‌گونه اطلاعی از ماجرا نداشت. نوبت رسید به دکتر اصغر خودکار رئیس اداره محیط‌زیست رشت که منطقه کوچصفهان جزو توابع آن محسوب می‌شود. وی ابتدا ضمن اظهار بی‌اطلاعی از چنین رخدادی در حاشیه رودخانه سفیدرود در منطقه کوچصفهان معتقد بود که اگر همچنین چیزی صحت داشته باشد مسئول آن سازمان آب و منطقه‌ای است که درواقع مسئول زمین‌های حاشیه رودخانه‌ها یا به اصطلاح حریم رودخانه و تالاب است یعنی هر برداشتی که از حریم رودخانه و تالاب و دریا انجام می‌شود باید این شرکت مجوز صادر کند و مسئولیتش با این سازمان است. اصغر خودکار در ادامه با تأکید بر این‌که اگر سازمان در جاهای دیگر برداشت‌های بدون مجوز را ببیند حتما با عاملان آن برخورد خواهد کرد، بیان می‌دارد: در این‌خصوص محیط‌بانان ما به منطقه رفتند تا اطلاعاتی کسب کنند ولی تاکنون گزارشی به دست ما نرسیده که بتوانیم در مورد آن تصمیم بگیریم. وی سپس خاطرنشان می‌کند: آن منطقه در تملک شرکت آب منطقه‌ای است و چون آنجا حریم بستر رودخانه سفیدرود است آب و منطقه‌ای باید مجوز برداشت را بدهد. در مرحله بعد سراغ ابوطالب منصوری مدیر مهندسی رودخانه و سواحل شرکت آب منطقه‌ای استان گیلان رفتیم که توضیح مفصل این کارشناس را در زیر می‌خوانید.
طرح ساماندهی رودخانه
راه نجات سفیدرود است
ابوطالب منصوری ضمن بیان این نکته که رودخانه سفیدرود دیگر آوردی ندارد، تصریح می‌کند: طبق قانون و نظر کارشناسی ما می‌توانیم برای توسعه از 50درصد آورد رودخانه‌ها استفاده کنیم ولی در حال حاضر مشکل ما این است که دیگر رودخانه سفیدرود مانند گذشته چنین آوردی ندارد. یعنی سفیدرود ظرفیت این همه برداشت را ندارد و ما اگر بخواهیم از معادن شن‌وماسه استفاده کنیم بهترین راه استفاده از معادن کوهی است که تاکنون منابع طبیعی این اجازه را نداده است. این مقام مسئول در ادامه به برداشت‌های بی‌رویه در سال‌های گذشته اشاره می‌کند و می‌گوید: در سال‌های گذشته مجوز برداشت دست استانداری بود و همان‌طور که می‌دانید طبق قانون مراجعه صادر‌کننده مجوز، نظارت را هم برعهده خواهد گرفت در نتیجه چون نظارت خوبی صورت نگرفت برداشت‌ها بعضا بی‌رویه و گاهی بدون مجوز انجام می‌شد اما الان مجوز دست وزارت صنایع و معادن است و تنها در حوزه‌های رودخانه و مناطق خاص دیگر قبل صدور مجوز برداشت از سازمان محیط‌زیست و شرکت آب و منطقه‌ای استعلام می‌گیرد که آیا این مجوز را صادر کند یا خیر. نظارت هم برعهده همین اداره است اما در طول یک‌سال گذشته شرکت آب منطقه‌ای با نظارت سفت و سختی که داشت نگذاشت، حتی یک مورد برداشت، بدون مجوز در محدوده نظارتی خود صورت بگیرد. مهندس منصوری در ادامه می‌افزاید: مشکل اصلی ما این است که این وزارت به رودخانه‌ها به شکل معدن نگاه می‌کند و این نگاه صنعتی آسیب جدی به رودخانه‌های ما زده است. برداشت بی‌رویه شن‌وماسه از بستر و حاشیه تالاب‌ها و رودخانه‌ها بسیار عواقب جبران ناپذیری دارد. این کار می‌تواند بستر سازه‌های عمرانی نظیر پل و جاده را سست کند که بسیار خطرناک است و از همه مهم‌تر آسیب جدی به خود رودخانه می‌زند. مثلا در جاهایی اشخاص و شرکت‌هایی با مجوز صنایع و معادن می‌آیند از سر دهنه شن و ماسه برداشت می‌کنند که این کار مشکل بسیار بزرگی برای آبرسانی مزارع ایجاد می‌کند. ابوطالب منصوری ضمن بیان این مشکل که فقط سازمان ما در محدوده رودخانه حق نظارت دارد بیان می‌دارد: برای این‌که رودخانه های ما آسیب نبینند باید مجوزها را طبق اصول زیست‌محیطی و مهندسی رودخانه بدهند. رودخانه یک ظرفیتی دارد که اگر بیش از آن بهره‌برداری شود رودخانه‌های ما به تدریج خواهند مرد. در استان گیلان اغلب معادن شن‌وماسه در رودخانه‌ها هستند. باید برای ایجاد توازن به سمت معادن کوهی برویم که در این‌خصوص سازمان منابع طبیعی اجازه برداشت را نمی‌دهد. سفیدرود شاهرگ حیاتی استان گیلان است. در حال حاضر این رودخانه آوردی مثل سابق ندارد چون در بالادست تعداد زیادی سد ساختند مثل سد منجیل و سد شهربیجار و ... که آورد و ظرفیت این رودخانه را کاهش دادند.
البته منصوری راه نجات را در طرح ساماندهی و احیای رودخانه می‌بیند که همین امسال با تلاش دفتر مهندسی رودخانه و سواحل آب و منطقه‌ای استان گیلان تنظیم شده است. در این خصوص منصوری به «شهروند» می‌گوید: از شهریور امسال ما طرحی را تنظیم کردیم به نام طرح ساماندهی انهار و رودخانه که در آن کسانی که از رودخانه برداشت می‌کنند به همان اندازه باید به آن خیر برسانند. یعنی در جایی که شن‌وماسه برداشت می‌شود و رودخانه آسیب می‌بیند عاملان آن باید حتما در جهت احیا و ساماندهی آن اقدام کنند. این به این معنی است که اگر شرکتی شن‌وماسه‌ای برداشت کرد به همان اندازه که شن‌وماسه برداشت کرد باید دیواره حفاظتی احداث کند یا جاهایی را که دچار آسیب شدند ترمیم کند. الان این طرح در آچی‌رود و پلرود در حال انجام شدن است و ما می‌توانیم آثار مثبت آن را ببینیم. در ادامه این مقام مسئول شرکت آب و منطقه‌ای اضافه کرد ما باید مثل طرح جنگل داری که برداشت و احیا همزمان با هم انجام می‌شود را درخصوص رودخانه‌هایمان هم داشته باشیم.
دولت از لحاظ مالی در بحران است و استطاعت و توانایی ترمیم و احیای رودخانه‌ها را ندارد. همین الان اگر تمام اعتبارات شرکت آب و منطقه‌ای را برای احیای رودخانه اختصاص دهند حتی یک کیلومتر از این رودخانه را هم نمی‌تواند دولت احیا کند. وی سپس با تأکید بر این‌که برداشت‌ها بیشتر برای پروژه‌های عمرانی ملی نظیر راه‌آهن و جاده‌ها انجام می‌شود اذعان می‌دارد: حجم وسیعی از این برداشت‌ها برای پروژه‌های عمرانی ملی است و مقدار کمی از این حجم به شهرداری‌ها اختصاص دارد. بعد از آن شرکت های شخصی هستند که در کنار رودخانه‌ها کارگاه‌های دانه‌بندی احداث کردند که عمده فعالیت‌هایشان برای همین پروژه‌های توسعه عمرانی مصرف می‌شود.
با چنین شرح حالی یک سوال پیش می‌آید. آیا بهتر نیست به جهت برداشت‌های بی‌رویه شن‌وماسه و عدم‌وجود پتانسیل بهره‌برداری از رودخانه‌های استان و باتوجه به سودجویی افسارگسیخته برخی از افراد و عدم‌نظارت دستگاه‌های صادر‌کننده مجوز، تمام تقاضاهای اشخاص حقوقی و حقیقی مبنی بر برداشت شن و ماسه با ارزیابی دقیق سازمان محیط‌زیست و وزارت نیرو صورت گیرد؟ هرچه باشد برداشت بی‌رویه سبب به‌هم خوردن تعادل رژیم هیدرولوژیکی رودخانه ها شده و طغيان آن را در پی داشته است و به همين سبب طي سال‌هاي اخير شاهد انحراف و تجاوز آب اين رودخانه به اراضي حاشيه و خسارت‌هاي ناشي از آن بوده‌ايم.