| شاهین یاسمی | روزنامه نگار |
یکی از مشکلات مهم در منطقه آسیا - پاسیفیک اختلاف زیاد بين سطح درآمد کشاورزان روستایی و کارگران شهری است. اين درحالي است كه گزارش‌هاي موجود نشان مي‌دهند، وضع کسب درآمد ناچیز کشاورزان در چند سال آینده به شدت بدتر نیز خواهد شد و این درحالی است که واردات محصولات کشاورزی ارزان‌قیمت از كشورهايي نظير اروگوئه، بازارهای آسیایی را به سمت خرید این محصولات از خارج سوق می‌دهد. بنابراین به نظر می‌رسد امروزه، کشاورزان باید برای اداره زندگی روزمره خود به راه‌های دیگری درجهت کسب درآمد از طریق زمین‌های زراعی‌شان بیندیشند. گردشگري روستايي يكي از اين راهبردها براي خروج از بن‌بست اقتصادي در مراكز روستايي است.
گردشگری روستایی چیست؟
گردشگری روستایی، گردشگری کشاورزی، طبیعت‌گردی و گردشگری سبز ازجمله تعابیر متعددی هستند که به فعالیت‌های گردشگری واقع در خارج از شهرها اطلاق می‌شود.
در توجیه شایستگی توجه عادلانه دولت‌ها به هر دو رویکرد گردشگری نظرات متنوعی ابراز شده است. برخی متصورند که اعمال هرگونه گردشگری در نواحی روستایی به صرفه است و جوامع روستایی را احیا می‌کند ولی از دیگر سو برخی معتقدند تنها روستاییان مستحق دریافت مزایایی هستند که از گردشگری روستایی نشأت می‌گیرد. این اظهارنظرها درحالی صورت می‌گیرد که گردشگری عاملی مهم در سوق‌دهی سرمایه‌های شهری و توجه بنگاه‌های اقتصادی به محیط‌های روستایی است، لیکن تأثیر بسیار اندکی در افزایش درآمد روستاییان و کشاورزان دارد.
مطمئنا گردشگری با توجه به رویکرد ساکنان مقاصد گردشگری روستایی نسبت به اقتصاد محلی و چگونگی استفاده از محصولات محلی و سرمایه بومی‌شان جلوه‌های متفاوتی را به خود خواهد دید.
ویژگی‌های گردشگری روستایی
شیوه‌های سازماندهی و شکل‌گیری گردشگری روستایی در کشورهای مختلف متفاوتند. در برخی کشورها منشأ اصلی سرمایه‌گذاری در این بخش، دولت‌ها یا نهادهای تعاونی هستند و در سایر کشورها بنگاه‌های اقتصادی خصوصی مبادرت به سرمایه‌گذاری در این بخش می‌کنند. در اندونزی، گردشگری روستایی در کشتزارهای جاوه و سوماترا توسعه داده شده است. هرچند اقامت گردشگران در هتل‌ها صورت می‌گیرد اما فعالیت‌هایی چون کشت برنج یا به عمل آوردن کائوچو در مزارع مورد بازدید قرار می‌گیرد.
در ژاپن، رایج‌ترین گونه گردشگری روستایی که شامل اقامت در مزرعه و استفاده از غذاهای همیشگی کشاورزان است برای درک واقعی زندگی متداول کشاورزان صورت می‌گیرد. در کره، زندگی گروهی با ساکنان روستاها ترتیب داده می‌شود و در مالزی، دولت اقدام به حمایت مالی و سرمایه‌گذاری در بیش از 30 نقطه گردشگری روستایی جهت آموزش و ایجاد سرگرمی و امکانات تفریحی کرده است.
در این نوع گردشگری، گاهی اوقات گیاهان یا گونه‌های جانوری نادر جاذبه اصلی‌اند و گاهی غذاهای سنتی، صنایع دستی یا آثار باستانی به‌عنوان هدف اصلی گردشگران شناخته می‌شوند.
یکی از شایسته‌ترین نمونه‌های گردشگری روستایی در اروپا، کشور فرانسه است. camping یا برپایی چادر برای اقامت موقت در مزارع و سفر با ماشین‌هایی معروف به کاروان، هواداران بی‌شماری برای گذران اوقات در مناطق روستایی و اقامت در این مکان‌ها دارند. حتی بسیاری از کشاورزان فرانسوی دست به ایجاد فضاهای مخصوص برپایی چادر برای اقامت گردشگران زده‌اند و دیگر روستاییان نیز اقدام به سرمایه‌گذاری در ساخت انواع اقامتگاه‌های موقت جهت اجاره به گردشگران کرده‌اند.
چرا گردشگران در گردشگری روستایی مشارکت می‌ورزند؟
معمولا برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران، گردشگری را به‌عنوان ارزش افزوده مزارع از منظر درآمدزایی مورد بررسی قرار می‌دهند. اما کشاورزان مبادرت به امر کشاورزی را فعالیت اصلی اقتصادی خود می‌دانند و گردشگری را در اولویت بعدی قرار می‌دهند. شاید کشاورزان به دلیل همیشگی نبودن درآمدزایی گردشگری روستایی، انگیزه لازم برای سرمایه‌گذاری در این بخش را ندارند.
دو مطالعه تحقیقاتی در زمینه فراهم‌سازی تسهیلات برای گردشگران توسط کشاورزان، یکی در ژاپن و دیگری در فرانسه نشان می‌دهد که اقدام کشاورزان به فعالیت‌های گردشگری در جهت آشنا شدن و برقراری ارتباط بیشتر با بازدیدکنندگان و یافتن دوستان جدید صورت می‌گیرد. نتایج هر دو مطالعه گویای این مطلب است که عمدتا بانوان این جوامع به جای مردان خواستار پا گرفتن گردشگری روستایی در مناطق روستایی هستند؛ بانوانی که بیشتر در اندیشه یافتن راهی برای استقلال اقتصادی خویش هستند تا کسب درآمد صرف.
توجه به انواع آلودگی‌ها به‌ویژه آلودگی صوتی در برنامه‌ریزی توسعه گردشگری
اگر گردشگری را عاملی مفید و سودبخش برای جوامع روستایی بدانیم، برنامه‌ریزی مدبرانه در این بخش حیاتی به نظر می‌رسد.
محیط‌های روستایی مامنی آرامش‌بخش برای شهرنشینان به شمار می‌آیند اما برای اهالی روستا ازدحام گردشگران در محل زندگی‌شان که ترافیک و ایجاد قیل و قال‌های آزاردهنده را در پی دارد، گردشگری عامل بر هم زدن آرامش روستا و ناسازگار با آن محیط شناخته می‌شود. امکانات خدماتی محلی از عهده جمع‌آوری فاضلاب و انواع مختلف زباله که یادگار گردشگران شهری است، برنمی‌آیند. برنامه‌ریزی مدبرانه، علاوه بر کاهش اثرات مخرب گردشگری، می‌تواند به کشاورزان در شناسایی قابلیت‌های گردشگری در مزارع و سرزمین‌های بومی‌شان و رشد و توسعه استعدادهای بالقوه این مناطق در مسیری هماهنگ و همسو یاری رساند.
مشکلات گردشگری روستایی
فقدان مهارت‌های مدیریتی
یکی از مشکلات شایع در کشورهای آسیایی ضعف مهارت‌های مدیریتی در طرح‌های اجراشده توسط کشاورزان است. همچنین این ضعف گریبانگیر دولت‌های محلی، مقامات مسئول و کارکنان این نهادها در طرح‌ریزی دستورالعمل‌های قانونی گردشگری نیز هست. بیشتر افراد در این کشورها آشنایی محدود و تجربه بسیار اندکی در توسعه گردشگری دارند. این مسأله مشکلات متعددی را در شناسایی و انتخاب طرح‌های مناسب گردشگری جهت صدور مجوز اجرا و همچنین تخمین اثرات این طرح‌ها بر مناطق روستایی به وجود می‌آورد.
بازاریابی
اغلب تسهیلات و امکانات گردشگری روستایی بسیار محدودند و در گستره سرزمین‌های وسیع دچار پراکندگی‌اند که این مانعی است بر سر راه جذب گردشگران بالقوه از طریق بازاریابی و تبلیغات. بنابراین دو عامل مذکور، ارایه خدمات مناسب به گردشگران انبوه را عملا غیرممکن می‌سازند.
زیرساخت‌ها
بسیاری از مناطق روستایی که دارای ویژگی‌های طبیعی زیبا و منحصربه‌فرد هستند، از زیرساخت‌های مناسب حمل‌ونقل مانند جاده و شبکه ریلی راه‌آهن بی‌نصیبند و دسترسی به آنها بسیار مشکل است.
در برخی از کشورهای پرجمعیت، دسترسی به جاده‌ها به دلیل ازدحام بیش از حد مردم غیرممکن است و در برخی دیگر جاده‌ها آن‌قدر نامناسبند که زمان طی مسیر را بسیار طولانی و پرزحمت می‌کنند. به‌طورحتم شهرنشینان نمی‌خواهند اوقات فراغت گرانبهای خود را به جای سیاحت محیط‌های بکر روستایی در مسیرهای ناهموار برای دسترسی به این مناطق تلف کنند.
فصول محدود گردشگری روستایی
روستاها نیز مانند شهرها در اوقات خاصی از فصول سال بسیار پرازدحام و شلوغ هستند. در این ایام محدود به دلیل مراجعه بیش از ظرفیت گردشگران به این نواحی تسهیلات رفاهی و دیگر امکانات محدود خدماتی روستاها دچار استهلاک شدیدی می‌شوند که این خود عامل کاهش و تنزل برگشت سرمایه به این مناطق است. بازگشت سرمایه حاصل از گردشگری روستایی با نگاهی منصفانه رو به کاهش است، به‌طوری‌که می‌توان گفت بازگشت سرمایه در این بخش اغلب بسیار کمتر از سرمایه‌گذاری در دیگر بخش‌های اقتصادی است.
براساس مطالعاتی که بر عملکرد برخی از کشاورزان صورت گرفته، آنها سرمایه‌گذاری مناسبی جهت ساخت اقامتگاه‌های جدید یا فراهم آوردن امکانات گرانقیمت و لوکس نمی‌کنند. این طرز عملکرد کشاورزان به دلیل عدم تناسب درآمدشان با قسط‌های سنگینی است که از قبل سرمایه‌گذاری در ایجاد زیرساخت‌های موردنیاز گردشگران بر آنها تحمیل می‌شود. وام‌هایی با نرخ سود کم و همچنین کمک‌های مالی دولت‌ها می‌تواند تغییراتی بسیار وسیع در سودبخشی سرمایه‌گذاری کشاورزان در گردشگری روستایی ایجاد کند. آب و هوای مناطق، نقش مهمی در سرمایه‌گذاری ایفا می‌کنند. کشورهایی که در مناطق معتدل آب و هوایی قرار دارند و دارای فصول متنوع هستند به سرمایه‌گذاری وسیع‌تری در ایجاد تسهیلات رفاهی برای گردشگران محتاجند تا کشورهایی مثل تایلند که در حوزه آب و هوای گرمسیری قرار دارند و تقریبا دارای فصول همسان طی سال هستند. کشورهای چهار فصل به دلیل تغییرات آب و هوایی که در آنها رخ می‌دهد، شمار کمتری از گردشگران را پذیرا هستند و نرخ سالیانه مراجعه به این مناطق که تنها در روزهای محدودی از سال صورت می‌گیرد بسیار پایین است.
اطلاعات محدود کشاورزان از خواسته‌های گردشگران
روستاییانی که تسهیلات رفاهی را برای گردشگران و مخصوصا گردشگران خارجی مهیا می‌کنند با مراجعانی روبه‌رو هستند که از لحاظ سلایق و ارزش‌ها سبک زندگی متفاوتی در مقایسه با معیارهای زیستی ساکنان روستا دارند. موفقیت در گردشگری روستایی بر مبنای بازدید مکرر گردشگران از نواحی روستایی است که این خود با انتقال تجربیات بازدیدکنندگان به صورت توصیف آنچه که به مذاقشان خوش آمده است برای دیگر گردشگرانی که آن محیط را تجربه نکرده‌اند صورت می‌گیرد. کشاورزان احتیاج وافری به کسب اطلاعاتی نظیر بازخورد گردشگران از زندگی در روستا، برای وفق دادن خود با خواسته‌ها و آمال آنان دارند.
پرسشنامه‌های جامع یا هر راهکار دیگری که عوامل موثر در رضایتمندی یا آزرده‌خاطری گردشگران را برای روستانشینان روشن کند، می‌تواند کمک شایانی جهت بسط سرمایه‌گذاری ثمربخش در زمینه گردشگری روستایی باشد.
گردشگری روستایی می‌تواند منشأ کسب درآمد مهمی در نواحی مساعد باشد
از زمانی که جمع اندکی ازکشاورزان درصدد کسب اولین درآمد خود به واسطه صنعت گردشگری برآمدند، برخی حمایت‌های خارج از روستا در زمره احتیاجات متداولشان بوده است. حمایت‌هایی نظیر تخصیص اعتبارات لازم جهت آموزش‌هایی که مهارت‌های آنان را در پذیرایی از بازدیدکنندگان ارتقا بخشد. این کمک‌ها می‌توانند به بهبود مستمر توانایی‌ها و امکانات ایشان در راستای ارایه خدمات درخور به بازدیدکنندگان شهری و انتقال دانش تخصصی مهارت‌های میهمان‌نوازی منتج شوند. شاید آنها نیاز به فراگیری مهارت‌های نوین در مدیریت و ارایه خدمات داشته باشند که این خود باعث جذب گردشگران، اقامت آنها در محیط‌های روستایی و همچنین ایجاد انگیزه برای بازدید مجددشان از این مناطق شود. تبلیغات و بازاریابی برای جذب گردشگران از شهرهای دور نیز از دیگر نیازهای اساسی آنهاست که به وسیله کمک‌های خارج از روستا باید برایشان ترتیب داده شود. در كل مي‌توان گفت كه با حمايت از ساكنان خارج از شهرها مي‌توان آنها را براي آفرينش قطب‌هاي گردشگري و جذب درآمدهاي اقتصادي هدايت كرد. اين اتفاق، يا همان گردشگري روستايي به زودي تبديل به يك رقابت اقتصادي مي‌شود و دولت بايد تلاش كند تا از اين رقابت عقب نماند.
نتیجه‌گیری
تدارک محیطی مناسب و طرح‌ریزی برنامه‌ای جامع، بیشترین کامیابی را برای گردشگران روستایی به ارمغان خواهد آورد.
نواحی گردشگری روستایی که نزدیک به جاذبه‌های پرمخاطبی چون پارک‌های ملی و سواحل ویژه شنا هستند از اقبال بیشتری جهت بازدید گردشگران برخوردارند. جاده‌های هموار نیز عاملی تعیین‌کننده است زیرا گردشگران به هیچ‌وجه مایل به رانندگی در جاده‌های ناهموار برای مدت‌زمانی طولانی نیستند، هرچند که چشم‌اندازی زیبا در انتظار آنها باشد. شاید برخی مناطق از توسعه وسیع گردشگری توسط دولت محلی یا سازمان‌های ملی سود ببرند اما توسعه گردشگری در مقیاسی وسیع، زمانی توجیه‌پذیر خواهد بود که براساس یک برنامه‌ریزی مناسب این مناطق قادر به جذب گردشگران انبوه و کسب درآمدی قابل توجه برای کشاورزان باشند. مبادرت کشاورزان به ایجاد امکانات گردشگری در روستاها می‌تواند با اعتبارات مالی خارج از روستا حمایت شود. ازجمله این حمایت‌ها می‌توان به ارایه اطلاعات و راهکارها به کشاورزان جهت چگونگی آماده‌سازی تسهیلات و امکانات برای گردشگران و آنچه در قبال سازماندهی این ترتیبات می‌توانند انتظار داشته باشند اشاره کرد. از اولویت‌های تصمیم‌گیری در این زمینه، آموزش مدیریت منابع و شیوه‌های استاندارد مهمانداری به روستاییان است که برای نیل به این هدف اختصاص اعتبارات مالی ویژه از گزینه‌های تعیین‌کننده است. مشارکت کشاورزان به‌عنوان بخشی از پروسه بازاریابی و تبلیغات و همچنین همیاری آنان در کشف بازخوردهای مشتریانشان می‌تواند بسیار سودمند و راهگشا باشد و البته که فعالیت یک سامانه ملی مسئول در امر تخصیص اعتبار و ناظر بر صدور مجوزهای اجرایی می‌تواند منفعت‌های بسیاری را در پی داشته باشد.
سرمایه‌گذاری در بخش گردشگری روستایی عمدتا توسط دولت‌ها یا بنگاه‌های اقتصادی صورت می‌گیرد و این درحالی است که معمولا نرخ بازدهی سرمایه‌گذاری در این بخش نسبت به بازدهی در دیگر بخش‌های اقتصادی پایین‌تر است. بنابراین تا زمانی که کشاورزان موفق به بازگشت سرمایه مورد انتظار خود در ازای فعالیت در زمینه گردشگری روستایی نشوند، ادامه حمایت‌های مالی نهادهای ملی ضروری است. ایجاد ارتباطات اجتماعی وسیع‌تر، یافتن دوستان جدید و کشف راهکارهای اقتصادی نوین جهت نیل به استقلال اقتصادی نزد بانوان روستایی ازجمله انگیزه‌های اصلی برای فعالیت اقتصادی و سرمایه‌گذاری روستاییان در گردشگری روستایی است. کشاورزان بیشتر راغب به کسب مزایای گردشگری از طریق دخالت مستقیم خود در فراهم کردن محصولات و خدماتی نظیر تسهیلات رفاهی، غذاهای محلی و دیگر ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود یا ترکیبی از این سه گزینه برای گردشگران هستند. اگر گردشگران در اقامتگاه‌هایی سکنی گزینند که توسط سرمایه خارجی بنا نهاده شده و به این دلیل گردشگران هیچ‌گونه تعاملی با جامعه میزبان نداشته باشند و حتی غذای روزانه گردشگران نیز از خارج تدارک دیده شده باشد، مسلما برای اقتصاد محلی سوددهی بسیار اندکی را در پی خواهد داشت.
مادامی که اثرات اقتصادی گردشگری روستایی به سادگی قابل سنجش نباشد، اقدام به فعالیت دراین نوع گردشگری توسط کشاورزان باید در مقیاس‌های کوچک و پراکنده و ترجیحا در جهت تأمین منافع تولیدکننده به جای منافع مصرف‌کننده باشد.