علی اکبرزاده| در تعریف عمل وقف و اجر معنوی آن گفته‌ها و توصیه‌های فراوانی اظهار شده است، اما بدون‌شک وجود دو رویکرد اقتصادی و فرهنگی در لوای عمل وقف نشان می‌دهد جدا از توجهات معنوی و عمل به سنت دیرین ائمه (ع) در فرآیند وقف و نگهداری از موقوفات، باید موضوعات اقتصادی را نیز با دقت و نظم در این فریضه اعمال کرد. در همین باب اما سازمان اوقاف و امور خیریه کشورمان نیز برنامه‌هایی را در دست اجرا دارد. برای مثال برگزاری همایش وقف و اقتصاد در روز دوشنبه هفته جاری با حضور چهره‌های دولتی و دانشگاهی اتفاقی است که موجب شده تا ابعاد اقتصادی و درآمدی وقف در کنار ابعاد معنوی آن مورد توجه و بررسی قرار گیرد. از منظری دیگر باید گفت که عمل وقف به‌عنوان فعالیت خیرخواهانه، به دلیل تراکنش بالای مالی نهفته در خود باید عواید بیشتری برای بدنه اقتصادی کشور داشته باشد. به عبارتی دیگر پدیده وقف افزون بر ترویج نیات خیرخواهانه و شتافتن برای کمک به دردمندان باید سهم خود از اقتصاد را به‌طور شفاف مشخص کند تا بار کمکی آن در کنار دیگر پدیده‌های اقتصادی برای مردم و دولتمردان مشخص باشد.
از رواج وقف در اروپا تا درگیری مالیاتی
شاید به نظر آید که عمل وقف تنها در دین مبین اسلام و در میان مسلمانان رواج داشته باشد، اما طبق اطلاعات موجود این عمل در کشورهای اروپایی و آمریکایی نیز رواج دارد. به‌طور مثال بسیاری از دانشگاه‌های بزرگ اروپایی توسط وقف اداره می‌شود یا بیل گیتس بزرگترین سرمایه‌دار آمریکا تمام اموالش را وقف شرکت مایکروسافت کرده است. یا در موردی دیگر در آمریکا، قانونی وجود دارد که اگر فرد سرمایه‌دار اموالش را برای ورثه بگذارد، رقم بالایی را باید به‌عنوان مالیات پرداخت کند، ولی اگر آن را وقف کند، از او مالیات گرفته نمی‌شود و به نام او برای همیشه می‌ماند. در کشور ما اما در سال 1343 اداره کل اوقاف به سازمان اوقاف تبدیل شد و در سال 1347 قانون معافیت موقوفه‌ها از برخی هزینه‌ها به تصویب رسید. در همین زمینه ماده 20 قانون مالیات بر درآمد سال 1345، برخی از موقوفات مانند مدرسه، مسجد، خدمات فرهنگی و بهداشتی را از پرداخت مالیات معاف کرد. در این بند آمده است که موقوفات عام که مصرف آن به مصرف تحقیقات علمی، فنی و غیره می‌رسد، نسبت به آن قسمت از درآمد که منحصرا به این قبیل مصارف برسد، مشروط بر اینکه از طرف دولت بر درآمد آن نظارت شود، با نظارت سازمان اوقاف معاف از مالیات هستند. طبق اسناد تاریخی اما برخی سلاطین و حکام موقوفات را مشمول مالیات می‌دانستند و برخی موقوفات را از دادن مالیات معاف می‌کردند. به‌طور مثال گرفتن مالیات از زمین‌های اربابی و اوقافی ازجمله مالیات‌هایی بوده که در دوره زندیه کسب می‌شد. میزان این مالیات بین 15 تا 20درصد متغیر بوده و در اغلب مواقع به صورت محصول به دولت پرداخت می‌شده است (کتاب ایران و کریم‌خان‌زند، دکتر غلامعلی رجایی). در کنار این اما وضع مالیات 7تا 12درصدی به موقوفات بین سال‌های 1335 تا 1340ق (1300 ـ ش) در زمان ریاست ابراهیم زنجانی بر اداره اوقاف نیز مرسوم بوده است. موضوع مالیات بر موقوفات اما در شرایط کنونی اوضاع مشخصی دارد. بنا به اعتقاد متولیان امور وقف، اخذ مالیات از موقوفات به اجرای نیت واقفان خدشه وارد می‌کند و همچنین به نوعی مسیر نیت واقفان را منحرف می‌کند.
موتور محرک وقف، درآمد آن است
در همین زمینه اما عباسعلی جعفری معاون بهره‌وری اقتصادی موقوفات و بقاع متبرکه سازمان اوقاف و امور خیریه کشور در نشست خبری همایش وقف و اقتصاد به خبرنگاران گفت: موقوفات از نظر منافع نیز به دسته‌های موقوفات دارای منفعت اقتصادی و عواید ریالی و موقوفات دارای منفعت اجتماعی و فرهنگی تقسیم می‌شوند درحالی‌که وقف عبادتی است که آثار فرهنگی و اجتماعی دارد و با نادیده گرفتن بعد اقتصادی آن دیگر کارکردهای لازم را نخواهد داشت. جعفری با تأکید بر اینکه موتور محرکه وقف درآمد آن است، خاطرنشان کرد: اگر موقوفه‌ای فاقد پشتیبانی مالی باشد روزبه‌روز تضعیف می‌شود به همین دلیل سرمایه‌گذاری موثر و کارآمد در عرصه وقف نیازی است که امروز احساس می‌شود. جعفری در ادامه با اشاره به تشکیل معاونت بهره‌وری اقتصادی موقوفات و بقاع متبرکه در سازمان اوقاف و امور خیریه کشور در نیمه دوم سال 91، گفت: این سازمان در مجموع با سه اداره کل اجارات، فنی و بهره‌وری اقتصادی و برای مدیریت صحیح بهره‌وری اقتصادی در موقوفات ایجاد شد
315میلیارد تومان اعتبار
برای نوسازی امامزادگان
معاون بهره‌وری اقتصادی موقوفات و بقاع متبرکه سازمان اوقاف در ادامه به بیان آمارهایی از عملکرد سازمان اوقاف در رابطه با طرح‌های سرمایه‌گذاری روی رقبات (نواحی) وقفی پرداخت و گفت: اکنون 50درصد موقوفات کشور فاقد درآمد یا کم درآمدند اما در سال 92 به 102 پروژه با هزینه 756میلیارد تومان و در سال 93 به 174 پروژه با هزینه اجرا و سرمایه‌گذاری 1477میلیارد تومان به ترتیب در متراژهای یک‌میلیون و 735هزار و 507 مترمربع و 2691285 مترمربع رسیدیم. جعفری با بیان اینکه «به‌طور متوسط حجم طرح‌های سرمایه‌گذاری روی رقبات وقفی از سال 89 تا سال 93، 205درصد رشد داشته است» به بیان آماری از انجام پروژه‌های عمرانی در بقاع متبرکه و امامزادگان پرداخت و افزود: در سال 92 برای 1102 امامزاده با زیربنای 695706 مترمربع و اعتبار مالی 156.02میلیارد تومان پروژه عمرانی در سازمان اوقاف تعریف شده است. همچنین در سال
93 تعداد پروژه‌های عمرانی تعریف شده در سازمان اوقاف برای امامزادگان و بقاع متبرکه به تعداد بالغی بر 1473 امامزاده با زیربنای 1340321 مترمربع با اعتبار مالی 315میلیارد تومان بوده که از این مبلغ تا پایان آبان‌ماه سال‌جاری 148میلیارد تومان در امامزاده‌ها محقق
شده است.
موقوفات و درآمدهای آن
از مالیات معاف هستند
جعفری در ادامه این نشست در پاسخ به سوال خبرنگار شهروند در مورد «محل دقیق هزینه کرد درآمد نهایی موقوفات و درآمدهای آن و همچنین تصمیم دولت درخصوص تخصیص مالیات به موقوفات، گفت: موضوعات مربوط به هزینه کرد درآمدهای وقفی بیشتر در معاونت فرهنگی اوقاف تصمیم‌گیری می‌شود اما طبق قانون عمل به موضوع موقوفه مهم‌ترین موضوع است و باید عین آن عمل شود. این موقوفه‌ها به تدریج مستهلک می‌شود و یکسری هزینه‌ها را به خود اختصاص می‌دهد که حفظ آن بسیار مهم است که امارهای داده شده در مورد هزینه‌های عمرانی در همین خصوص است؛ ما 40درصد از درآمدهای امامزادگان و عتبات را طبق برنامه مدون اعلام شده هزینه می‌کنیم و بقیه درآمدها و موقوفات به اجرای نیت واقف تخصیص پیدا می‌کند. اما در مورد تخصیص مالیات باید بگویم که طبق اطلاع من، موقوفات و در آمدهای حاصل از آن از پرداخت مالیات معاف هستند و صحبتی هم از سوی دولت در این خصوص نشده است.