نیره خادمی| روایت پنج زن در کانون اصلاح و تربیت، این روزها سروصدای زیادی در مهم‌ترین جشنواره فیلم‌های مستند جهان (ایدفا) به راه انداخته است. «سایه‌های بی‌خورشید» نامی است که مهرداد اسکویی برای فیلم مستند خود انتخاب و آن را راهی جشنواره کرده است. از همان روز نخست جشنواره و نمایش فیلم در مراسم افتتاحیه معلوم بود که این مستند بازتاب‌های جهانی خوبی خواهد گرفت؛ این نخستین بار بود که یک فیلم مستند ایرانی برای نمایش در چنین رویداد مهمی انتخاب شده بود. همین‌طور هم شد و حالا از گوشه و کنار خبر می‌رسد سانس‌های مربوط به نمایش این فیلم در روزهای مختلف به‌طور کامل فروش رفته است، حتی نشریات معتبر جهانی ازجمله اسکرین، پرتال سینمای اروپا و یک خبرگزاری ترکیه‌ای هم درباره آن مطلب نوشتند و حالا سایه‌های بی‌خورشید در فهرست‌های مختلف جزو 10 فیلم منتخب جشنواره‌ای است که همتای جشنواره کن در سینمای بلند است. «سایه‌های بی‌خورشید» ماجرای پنج زن در کانون اصلاح و تربیت را روایت می‌کند که به جرم همدستی در قتل یک عضو خانواده، دوران محکومیت خود را سپری می‌کنند.
سینمای مستند ایران راه خود را پیدا کرده است
سینمای مستند ایران سال‌هاست با نام‌‌های بزرگی چون ابراهیم گلستان، فروغ فرخزاد و کامران شیردل توانسته خود را به اثبات برساند؛ موضوعی که مهدی مطهر، تهیه‌کننده فیلم‌های مستند هم در گفت‌وگو با «شهروند» آن را تأیید می‌کند. او می‌گوید اتفاقا فضای فیلمسازی مستند ما در سال‌های گذشته راه درست‌تری را نسبت به سینما طی کرده است: «سینمای مستند ایران سال‌هاست برداشت درست‌تری از مردم و اتفاقات و رویدادهای روز جامعه دارد.» مطهر درباره مهرداد اسکویی هم این توضیحات را داد: «او از قدیمی‌های سینمای مستند است و یکی از دلایلی که به سینما و موضوعات روز جامعه این حوزه مسلط است، کار با تیم جوان و کارکشته است. با توجه به پیش‌زمینه خوبی که از ایشان دارم، احتمالا اتفاق خوب و درجه یکی درباره فیلم او خواهد افتاد، اگرچه ما هنوز فیلم او را ندیدیم و احتمالا نوبت اکران آن در سینمای هنر و تجربه یا سینما حقیقت به سال دیگر می‌رسد.» او معتقد است جریان فیلمسازی در حوزه مستند منحصر به این فیلمساز نیست و درحال حاضر با امکانی که تکنولوژی روز دنیا برای ساخت فیلم مستند ایجاد کرده است، بسیاری از جوانان مستعد به ساختن فیلم کوتاه یا مستند روی آورده‌اند.»
مستند دغدغه‌مند است، اما مردم سرگرمی‌‌محورند
اما با وجود همه اینها جریان اکران فیلم‌های مستند در مقایسه با فیلم‌های سینمایی شاید قطره در برابر دریا باشد، حتی زمانی که فیلمی چون «در جست‌وجوی فریده» برای راهی‌شدن به مراسم اسکار انتخاب می‌شود هم می‌بینیم، در چرخه اکران جایی ندارد و فقط به گروه هنر و تجربه راه یافته است. در جست‌وجوی فریده با وجود سانس‌ها و تبلیغات محدود در همان گروه خود (هنر و تجربه) با فروش صد میلیونی، لقب پرفروش‌ترین و پرمخاطب‌ترین فیلم را از آن خود کرد، اما باز هم در مقایسه با فروش فیلم‌های سینمایی چندان موفقیتی نداشت، آن هم در شرایطی که در جشنواره بین‌المللی سینما حقیقت، جشن مستقل سینمای مستند و چندین جشنواره دیگر هم جایزه‌هایی را از آن خود کرده بود. البته مهدی مطهر می‌گوید که این موضوع بیشتر به مردمی برمی‌گردد که به جای تأمل و تعمق علاقه به سرگرم‌شدن دارند: «نمی‌شود به سینماداران و سیستم و ادارات مرتبط به سینما خرده گرفت، چون فیلم‌های مستند در سراسر جهان هم فقط چند اکران محدود در باکس‌های خصوصی دارند. تماشای این‌گونه فیلم‌ها هنوز در میان مردم ایران جا نیفتاده است تا مثلا همان وقتی که برای سینمای جدی یا کمدی می‌گذارند، برای مستند هم اختصاص دهند. سینمای مستند دغدغه‌مند است و نیاز به تحلیل و نقد مخاطب دارد و گاه با قصد تغییر نگرش‌ها ساخته می‌شود، اما مخاطبان ایرانی بیشتر به سرگرمی تمایل‌دارند.» آن‌طور که او می‌گوید در سال‌های اخیر وضع برای سینمای مستند بهتر از گذشته است: «درحال حاضر
وی.او.دی‌ها مستند بیشتری پخش می‌کنند و همین امر باعث تغییر نگاه مردم به سینمای مستند شده است. در نتیجه خیلی از آنها دست به تولید فیلم می‌زنند، آن هم در شرایطی که ساخت مستند مثل سینمای تجاری نیاز به سرمایه و امکانات مادی ندارد، بنابراین از دهه 80 به بعد مستندسازی و دیدن مستند در ایران نسبت به گذشته فراگیرتر شده است.»
جایگاه ویژه مستند اسکویی
وقتی مستند «سایه‌های بی‌خورشید» پخش شد، خیلی‌ها تحلیل کردند که احتمالا جزو 10 اثر برتر این جشنواره است. «امبر ویلکینسون» منتقد نشریه اسکرین در بخشی از نقد مستند جدید مهرداد اسکویی نوشت: «سوژه مستند سایه‌های بی‌خورشید دشوار است، اما اسکویی در مقام فیلمساز با دقت به آن نزدیک شده است و در ابتدا صحنه‌هایی از دختران را در سکوت به ثبت رسانده و سپس کنترل دوربین را در اختیار آنها قرار داده تا بتوانند در تنهایی بیش از هر زمان دیگری بی‌پرده سخن بگویند. نتیجه، بازتاب احساسی فراوانی را برانگیخته و مطمئنا این مستند در ماه‌های آینده جایگاه ویژه‌ای هم در جشنواره‌ها و همچنین نزد سینمای هنری خواهد یافت. درحالی‌که تاکنون بسیاری از مستندسازان به موضوع افراد در زندان پرداخته‌اند، اسکویی نیز پیش از این سه فیلم دراین‌باره ساخته است: «روزهای بی‌تقویم»، «آخرین روزهای زمستان» و «رویاهای دم صبح» و در این مستندها بُعد مضاعفی از صمیمیت را با سوژه‌های نوجوان از طریق دادن کنترل دوربین به آنها در اتاق خودشان ایجاد کرده است تا آنها مستقیم و بی‌پرده با لنز دوربین صحبت کنند. این مستندی دقیق و متعادل است و اسکویی با استفاده از یک دیالوگ رابطه میان نسل جوان و مادران‌شان را ایجاد می‌کند، گرچه بیشتر مواقع آنها به صورت مستقیم با یکدیگر صحبت نمی‌کنند. این تصویری از عشق است که در ابتدا ناامیدی حبس و سپس نوعی اندوه تعلیقی در مخاطب ایجاد می‌کند، مادران و دخترانی که با آینده‌ای نامعلوم روبه‌رو هستند و مطمئن نیستند که بتوانند بار دیگر به هم برسند، امیدی که تا انتها با ترس عجین شده است.» پورتال سینمای اروپا (Cineuropa) هم از مهرداد اسکویی به عنوان یکی از چهره‌های محبوب جشنواره مستند ایدفا یاد کرده است: «سایه‌های بی‌خورشید تصاویری ناخودآگاه و مشاهده‌ای از کانون اصلاح و تربیت را در کنار مصاحبه‌هایی کنترل شده قرار می‌دهد و از دختران می‌خواهد با دوربین صحبت کنند. با توجه به این کارگردان فیلم یک مرد است و همه این دختران مورد سوء رفتار مردان قرار گرفته‌اند، سطح اعتمادی که میان این دختران و کارگردان وجود دارد، ستودنی است و شرایط یک پرتره احساسی و تکان‌دهنده را ایجاد کرده است.» خبرگزاری ترکیه‌ای «Bianet» هم در مطلبی با عنوان «پدر: ای کاش تغییر نکرده بودی!» به قلم «مورات تورکر» به موضوع مستند سایه‌های بی‌خوشید پرداخته است و این فیلم را تجربه‌ای موفق‌تر از ساخته‌های پیشین اسکویی در این فضا شامل مستندهای «روزهای بی‌تقویم»، «آخرین روزهای زمستان» و «رویاهای دم صبح»، معرفی کرده است. سی‌ودومین جشنواره بین‌المللی مستند آمستردام (ایدفا) از تاریخ بیستم نوامبر تا یکم دسامبر (بیست‌ونهم آبان تا دهم آذر) در کشور هلند برگزار می‌شود و امسال علاوه بر مستند سایه‌های بی‌خورشید که نماینده سینمای ایران در بخش رقابتی و فیلم افتتاحیه این جشنواره بود، مستند «خلاف جهت عقربه‌های ساعت» به کارگردانی جلال وفایی در بخش مستندهای نیمه بلند «تارهای ممنوعه» ساخته حسن نوری (محصول مشترک ایران و افغانستان) و «کاغذپاره‌ها» به کارگردانی بهزاد نعلبندی در بخش غیررقابتی Luminous» » و «آشو» به کارگردانی جعفر نجفی در بخش رقابتی مستند کودک و نوجوان حضور دارد.
پیشنهاد اختصاص سینمای ثابت به آثار مستند
بابک مینایی- مستندساز: بخشی از هویت فرهنگی ما را سینمای مستند نشان می‌دهد. معتقدم چیزی که در سال‌های بعد از انقلاب در سینمای مستند مشاهده کردیم به اصول سینمای مستند وفادار بوده است؛ یعنی به سمت سینمای بلند نرفته است. در این شرایط اما هرگز چیزی که حق سینمای مستند است ادا نشده است. در طول‌سال فقط جشنواره سینما حقیقت است که به سینمای مستند می‌پردازد، اما تمام که می‌شود همه چیز تا سال بعد کنار گذاشته می‌شود. بنابراین باید ببینیم که این رویدادها چه ارمغانی برای این بخش از سینما داشته است. پارسال در جریان جشنواره سینما حقیقت پیشنهاد اختصاص یک سینما برای فیلم‌های مستند مطرح کردیم که در کل ایام سال نمایش آثار این حوزه را برعهده بگیرد، اما هیچ توجهی به آن نشد. نخستین نتیجه اختصاص یک سینما به آثار مستند، استقلال سینمای مستند در ایران است تا هر چند محدود، رقابتی با سینمای بلند داشته باشد و سهمی از جدول اکران پیدا کند. پیشنهاد ما سینمای چارسو بود که از چند‌سال گذشته، جشنواره حقیقت در آن برگزار می‌شود. سینمای مستند ایران در این سال‌ها حتی در انتخاب سوژه هم رشد چشمگیری داشته است. اگر تا 15سال پیش تصور از سینمای مستند فقط پرتره سازی و راز بقا بود، حالا بسیاری از حوادث روز جامعه، جای خود را در میان سوژه‌ها باز کرده است. البته این روزها شاهد برگزاری یکی از مهم‌ترین جشنواره‌های جهانی سینمای مستند در آمستردام هستیم که با عنوان ایدفا از آن یاد می‌شود و خوشبختانه مهرداد اسکویی با فیلم سایه‌های بی‌خورشید در بخش مستند بلند این جشنواره نماینده ایران است. درباره کیفیت مستند سایه‌های بی‌خورشید، البته باید تا اکران آن در ایران صبر کنیم، اما اینکه فیلم با استقبال خوبی مواجه شده است دلایلی هم دارد. معمولا در جشنواره‌های جهانی، فیلم‌هایی از ایران مورد استقبال قرار می‌گیرد که نشان‌دهنده بخشی از فرهنگ ناشناخته ایران باشد. اسکویی با انتخاب سوژه دختران اصلاح و تربیت درواقع بخشی از مسائل و مشکلاتی را مطرح کرده است که مجازات آن در دادگاه‌های غرب و حتی خاورمیانه متفاوت از ایران است. انتخاب چنین سوژه‌ای درواقع هوشمندی این مستند ساز را می‌رساند که به فکر جذب مخاطب و فستیوال‌های جهانی بوده است. کارنامه اسکویی در گذشته و پرداختن به چنین موضوعاتی نشان می‌دهند که او مسیر درست خود را در جهان مستند سازی دنبال می‌کند و هیچ دغدغه‌ای برای ساخت فیلم سینمایی بلند و تجاری ندارد.