اسما   روانخواه پژوهشگر اجتماعی

طرحی در قالب لایحه بودجه توسط دولت به مجلس ارایه می‌شود و هنوز تنور آن گرم نشده، برداشت‌ها از کم و کیف اجرای آن شروع می‌شود و از این میان دغدغه‌هایی نیز سرباز می‌کند. دولت در لایحه بودجه ‌سال 94، پیشنهاد پرداخت جریمه نقدی ( یا خرید!) سربازی را برای آن دسته از مشمولانی که مدت 10‌سال از غیبت‌شان می‌گذرد مطرح کرده است (در بند «ط» تبصره ۱۶ بودجه آمده است: به دولت اجازه داده می‌شود تا تمام مشمولان خدمت وظیفه عمومی که بیش از 10‌سال غیبت دارند با پرداخت جریمه مدت زمان غیبت، معاف کند.) طرحی که به این مشمولان اجازه می‌دهد با پرداخت مبلغ 20 تا 50‌میلیون تومان جریمه نقدی، تکلیف نظام‌وظیفه خود را روشن کنند. در اجرای هر طرح و سیاستی، ابتدا باید ذینفعان آن طرح مشخص شوند و بعد کنکاش صورت گیرد که آیا این طرح به نفع گروه هدف خواهد بود یا خیر. این طرح قرار است برای چه کسانی باشد؟ دولت؟ نیروهای مسلح با یک‌میلیون و 500‌هزار مشمول غایب؟ افرادی‌که به دلایلی نظیر تحصیل، خروج از ایران یا مشکلات خانوادگی نتوانسته‌اند انجام وظیفه کنند؟
آنچه که از طرف دولت به مجلس ارایه شده، در صورت رأی‌آوری در مجلس و شورای نگهبان، قرار است به مدت یک‌سال اجرا شود و آن هم در ‌سال 94 و اگر بنا بر شنیده‌ها (از سوی مقامات دولتی توضیحی دراین‌باره داده نشده است) دولت با اجرای این طرح می‌خواهد قسمتی از کسری بودجه خود را تأمین کند، دلگرمی به طرح‌های کوتاه‌مدت اینچنینی راه‌حل مناسبی است؟ (تمام درآمدهای حاصل از اعطای معافیت‌های مشمولان مذکور به حساب خزانه‌داری کل کشور واریـز و تا سقف 10‌هزار ‌میلیارد ریال آن بابت تقویت بنیه دفاعی نیروهای مسلح براساس موافقتنامه متبادله با سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور هزینه خواهد شد. آیین‌نامه اجرایی این بند مشتمل بر تعرفه‌های گروه‌های مختلف تحصیلی و مدت زمان غیبت به پیشنهاد وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح به تصویب هیأت وزیران خواهد رسید.)
اما اگر این طرح قرار است تنبیهی باشد از سوی نیروهای مسلح برای غایبان 10‌سال و بالاتر، آیا روش درستی است؟ تنبیهی جایگزین مواردی همچون: ممانعت از ادامه تحصیل، عدم اشتغال در بخش‌های دولتی، نداشتن گواهینامه  و گذرنامه؟ آنچنان که سردار موسی کمالی جانشین اداره منابع انسانی هدف این طرح را اجرای عدالت عنوان کرده است و اشاره می‌کند که باید یک‌میلیون و 500‌هزار نفر از مشمولان غایب (27 تا 50 سال! )  تکلیف نظام‌وظیفه خود را که انجام نداده‌اند، روشن کنند ... و اگر این اتفاق نیفتد، این افراد در ‌سال 94 با محرومیت‌های اجتماعی جدی‌تر روبه‌رو خواهند بود.
بنابراین بحث خرید و فروش خدمت نظام وظیفه مطرح نیست، عنوانی که این روزها تیتر بسیاری از منابع خبری شده، انتخابی است میان دو نوع تنبیه: یا می‌توانی جریمه نقدی پرداخت کنی، یا باید مصائب نرفتن به خدمت 2ساله را از 20 سالگی تا 50 سالگی  به دوش بکشی! (و این سوال بماند برای بعد که این میزان مجازات و آسیب‌هایی که بر جا می‌گذارد متناسب با جرمی است که مرتکب شده‌اند؟) و راه سومی هم وجود ندارد ... و عدالت و عدالت‌اجتماعی که بنا برگفته سردار موسی کمالی با اجرای این طرح محقق می‌شود، جامعه را به سمت برابر شدن پیش خواهد برد؟
البته شاید هم این طرح، فرصتی باشد برای مشمولان غایبی که بعد از 10‌سال می‌خواهند روی آرامش را ببینند، مشمولانی که ممکن است همین حالا هم در خارج از کشور به تحصیل یا ... مشغول باشند یا داخل کشور تشکیل خانواده داده باشند و دیگر امکان رفتن به سربازی را ندارند و شاید هم، این طرح قرار است از نوعی بلاتکلیفی (بنابر تعبیر سردار کمالی) که قرار است تا 50 سالگی همراهشان باشد، نجاتشان دهد.
این طرح که بناست جبران کسری بودجه کند یا ایجاد عدالت کند یا یک‌میلیون و 500‌هزار مشمول غایب را از بلاتکلیفی نجات دهد یا تنبیهی باشد برای این افراد، هنوز راهی جلسات بهارستان و شورای نگهبان نشده اما دغدغه‌هایی که سرباز کرده است می‌تواند راهگشای اجرای مناسب‌تر این طرح شود... جالب آن است که بدانید بررسی خدمت سربازی در دیگر کشورها، آمارهای جالب و قابل تأملی را به ما می‌دهد، یک مطالعه و بررسی علمی انجام شده درخصوص خدمت نظام وظیفه در ۱۹۷ کشور جهان می‌گوید: در ۱۱۲ کشور جهان (۵۷‌درصد کشورهای مورد مطالعه) اساسا سربازی اجباری وجود ندارد. ۲۸ کشور سربازی اجباری یک‌سال و کمتر، ۲۰ کشور سربازی اجباری ۱۸ ماه یا بیشتر و غیرانتخابی همراه با بکارگیری در امور عملیاتی نظامی دارند. همچنین ۱۴ کشور سربازی انتخابی، ۱۵ کشور از ترکیب نیروهای داوطلب و اجباری و بالاخره ۸ کشور صرفا در امور مدنی یا به‌صورت نظامی غیرمسلح از نیروی سرباز استفاده می‌کنند.
مهم‌ترین انتقاد منتقدان به خدمت سربازی «اجباری» بودن آن است. منتقدان خدمت سربازی دلایل دیگری مانند طولانی بودن زمان خدمت سربازی، عدم پرداخت دستمزد متناسب با این دوره، وجود تبعیض، ایجاد مشکلاتی در اشتغال، تحصیل و ازدواج را از دلایل مخالفت و انتقاد خود نسبت به خدمت سربازی عنوان می‌کنند. اما حالا می‌شود آن اجبار را خرید!