| امیر حسین خواجوی |
بي‌ترديد يكي از شاخصه‌هاي توسعه‌يافتگي در جوامع مختلف و ميزان مطالعه و علاقه‌مندي مردم به كتاب و كتابخواني است. اما در كشور ما اکنون بدنه اصلي جامعه با كتاب و مطالعه قرابت چنداني ندارد. طبقه تحصيلكرده و دانشجوي كشور نيز در غالب اوقات فقط به مطالعه كتب تخصصي آن هم در حد رفع نياز مبادرت مي‌كنند. درمجموع فقدان فرهنگ مطالعه در سطح جامعه به علاوه برخي محدوديت‌ها باعث شده كه سرانه مطالعه در كشور وضعيت نگران‌كننده‌اي داشته باشد. اما در اين ميان كتابخانه به‌عنوان كانون و خاستگاه اصلي مطالعه در كشور نيز حال و روز خوبي ندارد. اين در حالي است که نقش كتابخانه‌هاي عمومي كشور به‌عنوان حلقه اتصال بدنه جامعه با كتاب و كتابخواني از اهميت ويژه‌اي برخوردار است. نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور از سال 1382 با مصوبه مجلس شورای اسلامی از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی منفک شده و به صورت مستقل اداره می‌شود که با تصویب قانون نحوه اداره کتابخانه‌های عمومی تمامی امور مربوط به مدیریت، تجهیز، نگهداری و تأمین نیروی انسانی کتابخانه‌های عمومی به عهده این نهاد سپرده شد. پس از چندي سند نهضت مطالعه مفید در شورای فرهنگ عمومی کشور در‌سال 1389 تصویب شد. با تصویب این سند اهداف و سیاست‌های نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور تغییر اساسی پیدا کرد. به‌طوري‌كه هدف نهاد کتابخانه‌های عمومی از صرف نگهداری و تأمین نیازهای آن به دستیابی جایگاه مناسب بین‌المللی مامور و تمامی امور مربوط به توسعه کتابخوانی و گسترش فرهنگ مطالعه مفید به این نهاد واگذار شد.
عضويت 2 درصدي
يكي از اصلي‌ترين اهداف سند نهضت مطالعه مفيد در كشور ارتقای چشمگير سرانه مطالعه در كشور است. بر همين اساس و با توجه به سند چشم‌انداز 1404 به ازای هر100 نفر، هشت متر مربع فضای مطالعه، هر نفر چهار جلد کتاب و عضویت حداقل 35درصد از جمعيت کشور در کتابخانه‌های عمومی پیش‌بینی شده است. اين درحالي است كه براساس آخرين اعلام دبيركل نهاد كتابخانه‌هاي عمومي 2 ميليون نفر عضو كتابخانه‌هاي عمومي در سراسر كشور هستند. همچنين براساس آخرين آمار منتشرشده از سوي اين نهاد، میانگین فضای کتابخانه‌ای در كشور 2 متر مربع است و در اين ميان استان گيلان با 8/1 سانتيمتر مربع سرانه فضاي مطالعه، فاصله بسيار زيادي تا رسيدن به سند چشم‌انداز دارد. فضاي بسيار ناچيز كتابخانه در استان گيلان باعث شده است كه تعداد مجلد كتاب در كتابخانه‌های اين استان نيز كاهش بسيار چشمگيري نسبت به ساير استان‌هاي كشور داشته باشد.
هادي بادروح، سرپرست نهاد كتابخانه‌هاي عمومي استان گيلان ضمن تاييد اين موضوع به «شهروند» گفت: «درحال حاضر استان گيلان دارای 72 کتابخانه نهادی، 17 کتابخانه مشاركتي و یک کتابخانه مستقل است. عمده مشكل استان گيلان تراكم بالاي جمعيت و كمبود زمين براي احداث كتابخانه است. علاوه بر اين بودجه كافي براي ساخت و تجهيز كتابخانه‌ها در اختيار نداريم.» هرچند وجود سرانه بسيار ناچيز كتابخانه براي استاني با جمعيتي بالغ بر 2 ميليون و 400هزار نفر كه از اين جمعيت بالغ بر 61درصد آن شهرنشين هستند جاي تاسف دارد، ولي با اين وجود درحال حاضر 2درصد از جمعيت استان يعني چيزي حدود 54هزار نفر عضو كتابخانه‌هاي عمومي هستند و از 4هزار صندلي موجود در 91 كتابخانه اين استان استفاده مي‌كنند.
یک‌ميلياردتومان اعتبار
براي ساخت كتابخانه مركزي رشت
با توجه به اين شرايط، ساخت و احداث كتابخانه‌هاي عمومي جديد و تكميل هرچه سريع‌تر كتابخانه مركزي رشت را مي‌توان مهم‌ترين اولويت اين نهاد عنوان كرد. موضوعي كه بادروح نيز به آن اشاره دارد. او ضمن اشاره به تخصيص یک‌ميلياردتومان اعتبار براي تكميل كتابخانه مركزي رشت و كمبود اعتبارات لازم جهت سرعت‌بخشي به ساخت كتابخانه‌هاي جديد گفت: «اين پروژه تاكنون زير 50درصد پيشرفت فيزيكي داشته است. خوشبختانه 100درصد این اعتبار براي بزرگترين كتابخانه مركزي شمال كشور تخصیص پیدا خواهد کرد. علاوه بر اين 12 كتابخانه شهري و روستايي در سطح استان در دست ساخت است كه از اين تعداد 2باب كتابخانه جديد در بهمن‌ماه مورد بهره‌برداري قرار خواهد گرفت.»
سرپرست كتابخانه‌هاي عمومي گيلان با اشاره به رشد 120درصدي درآمد كتابخانه‌هاي عمومي از منبع نيم‌درصدي شهرداري‌ها افزود: «كل درآمد كتابخانه‌هاي عمومي استان در‌سال 92 از سهم نيم‌درصدي شهرداري 4 ميليارد و 329 ميليون و 139هزار ريال بود كه خوشبختانه اين رقم تا آخر آبان‌ماه امسال به 6ميليارد و 424 ميليون و 997هزار ريال رسيده است. البته اين درآمد به‌صورت مستقل به حساب انجمن كتابخانه شهرستان‌ها واريز مي‌شود و صرف هزينه‌هاي جاري خواهد شد.»
خيرين و احداث كتابخانه
استفاده از توان خيرين براي ساخت و تجهيز كتابخانه‌ها همواره يكي از روش‌هاي كارآمد در اين حوزه به شمار رفته است. تا جايي كه انجمن خيرين كتابخانه‌ساز به‌عنوان بازوي توانمند نهاد كتابخانه‌هاي عمومي در امر ساخت، تكميل، تجهيز و اهداي زمين كمك‌هاي شايان توجهي كرده است. به عبارت ديگر انجمن خيرين كتابخانه‌ساز نقش بسزايي در توسعه فرهنگ مطالعه، برعهده دارد. شايد يكي از دلايل كمبود فضاي كتابخانه در استان گيلان، عدم استفاده از اين پتانسيل ارزشمند است.
سرپرست نهاد كتابخانه‌هاي عمومي گيلان ضمن تاييد تلويحي اين نقيصه در مجموعه كتابخانه‌هاي عمومي استان گفت: «در شهريورماه امسال برای نخستین‌بار انجمن خیران کتابخانه‌ساز در استان گیلان تأسیس شد. تأسیس این انجمن نقطه عطفی برای آغاز دور جدیدی از کتابخانه‌سازی در استان است.» او ادامه داد: «در گذشته یک کتابخانه در لاهیجان و درحال حاضر دوباب کتابخانه دیگر در شهرهای سیاهکل و رستم‌آباد، با مشاركت خیرين و شهرداري احداث شده است كه در بهمن‌ماه امسال به بهره‌برداري مي‌رسد. مطمئنا با شكل‌گيري اين انجمن از اين پس شاهد فعاليت بيشتر و تسريع روند ساخت و تجهيز كتابخانه‌هاي عمومي در اين استان خواهيم بود.»
كتابخانه‌هاي سيار
براي روستاهاي دورافتاده
موقعيت جغرافيايي و پراكندگي جمعيت در سطح استان به واسطه وجود مناطق متعدد مسكوني و تعداد بالاي روستاها در اين استان با جمعیتي بالغ بر یک‌ميليون نفر بيش از پيش توجه به توسعه كتابخانه‌هاي روستايي را مي‌طلبد. براساس آخرين آمار منتشرشده از سوي نهاد كتابخانه‌هاي عمومي، استان گيلان 18 كتابخانه روستايي دارد.
بادروح با اشاره به كمبودهاي موجود در بخش روستايي و تاكيد براهميت توسعه كتابخانه‌هاي روستايي گفت: «به همين منظور از مجموع 13 كتابخانه درحال ساخت 5 باب آن در بخش روستايي مورد بهره‌برداري قرار مي‌گيرد. این کتابخانه‌ها علاوه بر ارایه خدمات، به‌عنوان كانون اصلي فرهنگي و اجتماعي اين روستاها به شمار مي‌روند، چراكه شرايط در مناطق روستايي با شهري قدري متفاوت است و با توجه به اين موضوع سعي شده تا از حداكثر توان موجود در جهت ارتقاي سطح مطالعه در ميان روستاييان بهره برد، البته راه اندازي و بكارگيري كتابخانه سيار در روستاها از برنامه‌های دیگر اداره کل کتابخانه‌های عمومی گیلان است.»
يكي ديگر از آسيب‌هاي كمبود فضاي مطالعه در استان گيلان كمبود كتاب در كتابخانه‌هاست چراكه درجه‌بندی کتابخانه‌ها در نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور براساس مساحت انجام مي‌شود. وقتی مساحت کتابخانه‌های عمومی گیلان در اين حد بسيار ناچيز است و به تبع آن درجه‌بندی پايين، کتاب‌های کمتری به استان ارسال می‌شود.
بادروح در اين خصوص به «شهروند» گفت: «درحال حاضر حدود 900هزار جلد کتاب در قالب 70هزار عنوان در کتابخانه‌های عمومی استان موجود است، به عبارت ديگر امروز به ازای هر 3 نفر یک جلد کتاب داريم. در صورتی که میانگین کشوری به ازای هر دو نفر یک کتاب است. اين عدد در سند چشم‌انداز بايد به رقمي بالغ بر 5/3 ميليون جلد برسد.»
هرچند پروسه خريد كتاب به صورت متمركز از سوي نهاد كتابخانه انجام مي‌شود و پس از آن به كتابخانه‌هاي عمومي سراسر كشور ارسال مي‌شود و بودجه خاصی برای خرید کتاب‌های بومی و حمایت از نویسندگان برای کتابخانه‌های عمومی تعریف نشده است، ولي نیازسنجی، تولید، تهیه، سفارش و حمایت از تولید متون مکتوب بومی در هر منطقه می‌تواند گامی موثر در توسعه فرهنگ مطالعه باشد؛ موضوعي كه جاي خالي آن در سياست‌گذاري‌هاي نهاد كتابخانه‌هاي عمومي به چشم مي‌خورد. در مجموع مي‌توان گفت رشد سرانه مطالعه در جامعه ايراني علاوه بر مشكلات فرهنگي در بعد امكانات سخت‌افزاري و نرم‌افزاري نيز با كمبودهاي فراواني رو‌به‌رو است. درحالي كه زيرساخت‌هاي اوليه براي رشد مطالعه در جامعه مهيا نيست و در بيشتر مناطق كشور بايد دلخوش به كمك خيرين بود، چگونه مي‌توان انتظار داشت با اقدامات فرهنگي مردم را به مطالعه ترغيب كرد. درحالي‌كه فضاي مناسب مطالعه، منابع كافي و كتاب‌هاي درخور توجه در كتابخانه‌هاي كشور موجود نيست يا خيلي ناچيز است، چطور مي‌توان اميدوار بود كه كتاب و كتابخواني در ميان جامعه رواج يابد.