|فریبرز مسعودی| روزنامه نگار|

سرزمین کنونی عراق با داشتن منابع سرشار نفت و گاز از بدو استقلال و پیدایش همواره محل منازعه نیروهای داخلی و قدرت‌های خارجی بوده است. پس از سقوط دولت صدام توسط آمریکا و تغییر آرایش نیروها و تقسیم‌بندی سیاسی این کشور به قومیت‌ها و مذاهب ساکن در این سرزمین عملاً، هریک از این بلوک‌بندی‌ها برای تسلط بر منابع عظیم نفتی به‌عنوان سکوی دستیابی به قدرت ترغیب شده‌اند. ارسال نخستین محموله نفتی توسط دولت خودمختار اقلیم کردستان از طریق خط لوله کرکوک به ترکیه (بندر جیهان) چند ماه پیش از حمله داعش به کردستان عراق تنش‌هایی در روابط دولت مرکزی و دولت خودمختار کردستان ایجاد کرد که به‌زودی تحت‌الشعاع اشغال بخش‌هایی از خاک عراق و اقلیم کردستان توسط داعش قرار گرفت، اما فراموش نشد. خشنودی ترکیه از این معامله شیرین، یعنی صادرات روزانه 100‌هزار بشکه نفت از کردستان عراق، بندر جیهان را به یکی از ذخایر مهم نفت خام ارزان کردستان عراق تبدیل کرده است. با این‌ حال دولت خودمختار کردستان عراق برای صادرات روزانه 400‌هزار بشکه  تا یک‌میلیون بشکه برای ‌سال 2017 برنامه‌ریزی کرده است. پس از یورش گروه تروریستی داعش به عراق و تصرف برخی از نقاط نفت‌خیز در مناطق شمالی و مرکزی این کشور ازجمله کرکوک و موصل و اشغال پالایشگاه «بیجی» در نزدیکی بغداد، شریک جدیدی برای منابع نفتی این کشور پیدا شد و البته شرکت‌هایی مانند توتال و اگزون موبیل که حضور در کردستان عراق را بر سرزمین اصلی عراق ترجیح دادند. دولت کردستان عراق که هنگام یورش نیروهای داعش به عراق منطقه کرکوک را بدون دردسر به اقلیم کردستان ضمیمه کرده بود، ضمن به چنگ آوردن مقادیر هنگفتی منابع نفتی و معدنی منطقه کرکوک ساکنان منطقه را نیز به جمعیت خود اضافه کرد و اکنون جمعیت اقلیت 8‌میلیون نفری قدرتمندی در کشور عراق محسوب می‌شود. چنانچه روند اوضاع سیاسی و آرایش نیروهای سیاسی و رزمی این کشور به سمت تجزیه کامل یا نوعی فدرالیسم متشکل از 3 منطقه شمالی اقلیم کردستان، مرکز و شرق سنی‌نشین تحت سلطه شبه‌نظامیان سنی، و جنوب و غرب شیعه‌نشین پیش رود، منابع عظیم نفتی عراق که در مناطق شمالی تحت کنترل اقلیم خودمختار کردستان و جنوب و غرب تحت سلطه بلامنازع شیعیان قرار دارد. بازنده اصلی مردم سنی عراق خواهند بود که در صحراهای محصور در خشکی هم مرز با سوریه و اردن، بدون دسترسی به دریا و بی‌بهره از منابع طبیعی و معدنی در محاصره اقتصادی و سیاسی خواهند بود.
نفت 84‌درصد کل صادرات عراق
عراق که پس از جنگ به‌سرعت به بازسازی ظرفیت‌های تولید و صادرات نفت خود اقدام کرد، توانست در‌ سال 2012 به ششمین تولید‌کننده نفت اوپک تبدیل شود. این درحالی است که میزان ذخایر ثبت‌شده نفت عراق که پیش از این 115‌میلیارد بشکه برآورد می‌شد، به 141‌میلیارد بشکه رسیده است و دولت عراق برنامه‌های بلندپروازانه‌ای برای تولید و صادرات روزانه 12‌میلیون بشکه نفت خام را در برنامه دارد. اقتصاد عراق با درآمدهای نفتی گره خورده است، به‌طوری که در 2012 میلادی، کل صادرات عراق بالغ بر 91/93‌میلیارد دلار بود و 84‌درصد آن را صادرات نفت خام تشکیل می‌داد. همچنین درآمدهای بودجه‌ای عراق در همین‌ سال 4/103‌میلیارد دلار، مصارف بودجه‌ای نیز 34/88‌میلیارد دلار و بدهی خارجی آن نیز در همین‌ سال 26/50‌میلیارد دلار گزارش شده است. وابستگی عراق به نفت نه‌تنها در بودجه و نقش آن در تولید ناخالص ملی، بلکه در بخش انرژی مصرفی این کشور نیز خود را به خوبی نشان می‌دهد، به‌گونه‌ای که بیش از 90‌درصد انرژی مورد نیاز این کشور چه در بخش خانگی و چه در بخش صنعتی را نفت تأمین می‌کند.
 عکس 1 | نگاهی به نقشه‌های منابع نفتی عراق نشان می‌دهد که عمده ظرفیت‌های شناخته‌شده و بررسی‌شده این کشور در مناطق شرقی و جنوبی این کشور در نزدیکی مرزهای ایران و در خاک اقلیم کردستان عراق قرار دارند که در کنترل شیعیان و کردهای عراق هستند. بر این پایه 60‌درصد ذخایر ثابت شده نفت عراق در 5 میدان عظیم در جنوب (شکل 1) 17‌درصد در شمال، در نزدیکی کرکوک و موصل و خانقین قرار دارد که حدود 4‌میلیارد بشکه برآورد می‌شود؛ که البته دولت خودمختار کردستان عراق ادعا می‌کند این ذخیره‌ها بیش از 45‌میلیارد بشکه برآورد شده است. (نقشه 2)
 عکس 2 |گذشته از میزان واقعی ذخایر نفت عراق آنچه مورد توجه باید  باشد میزان استخراج و صدور نفت در این کشور است. براساس آمار مرکز مطالعات انرژی آمریکا، تولید نفت خام کشور در 2012 روزانه 3‌میلیون بشکه بود که بیش از سه‌چهارم آن از میدان‌های نفتی جنوب این کشور و مابقی از میدان‌های نفتی کرکوک شمالی استخراج و صادر می‌شود. به بیان دقیق‌تر بیشترین نفت تولیدی عراق از رمیله شمالی و رمیله جنوبی در جنوب عراق و کرکوک استخراج   می‌شود. مجموع قراردادهایی که در دو دور مناقصه و در فاصله چند ماه در ‌سال 2009 میلادی در عراق انجام شد 60‌میلیارد بشکه ذخایر نفتی اثبات شده یعنی حدود نیمی از ذخایر نفتی اثبات‌شده در عراق را زیر پوشش قرار داده است. این درحالی است که شرکت‌های حاضر در پروژه‌های عظیم نفتی در عراق که طبق برآوردها قرار است تا‌ سال 2017 تولید نفت خام آن کشور را به مرز روزانه 12‌میلیون بشکه در روز برسانند کنسرسیوم‌هایی از شرکت‌های نفتی بریتانیایی، آمریکایی، هلندی، ایتالیا، روسی، ترکیه‌ای و چینی به رهبری شرکت‌هایی چون شل، بی‌پی، اگزون موبیل و توتال هستند. دولت عراق برای بالا بردن ظرفیت پالایشگاه‌های نفت این کشور و همچنین بازسازی و بهسازی پالایشگاه‌های موجود قراردادهای کلانی به مبلغ 24‌میلیارد و 500‌میلیون دلار با شرکت‌های آمریکایی و فرانسوی امضا کرده است.
مشکل تنها استخراج نفت نیست
 خط لوله نابوکو و شاه لوله جریان جنوبی|  خط لوله باکو - جیهان که به تشویق آمریکا و برای دور زدن ایران، نفت باکو را به بندر جیهان ترکیه می‌رساند؛ قرار بود در مرحله بعدی نفت عراق و مصر را نیز از این خط لوله منتقل کند. با این وجود عراق هنوز شدیداً به صادرات نفت از 5 اسکله‌ در ساحل خلیج‌فارس دارد وابسته است. به‌گونه‌ای که از صادرات روزانه 2‌میلیون و 400‌هزار بشکه‌ای نفت خود تنها 300‌هزار بشکه را از طریق خط لوله این کشور به ترکیه انجام داده و بقیه را روزانه از طریق بندر بصره در خلیج‌فارس صادر می‌کند. موضوعی که همواره پس از استقلال عراق از انگلیس این کشور را رنج داده عدم دسترسی کامل و مطمئن به خلیج‌فارس است.
جایگزین‌هایی برای مسیرخلیج‌فارس
همانگونه که در نقشه دیده می‌شود چند خط لوله، نفت عراق را به کشورهای همسایه در ترکیه، سوریه و سپس لبنان می‌رساند ازجمله خط لوله جیهان، خط لوله استراتژیکی که قرار بوده عمده نفت عراق را از راه خشکی به کشورهای همسایه حمل کند، خط لوله انتقال نفت جنوب عراق به عربستان هم از سال‌های دور کشیده شده است اما کوچک بودن بازارهای کشورهای همسایه و تنش‌ها و درگیری‌های سیاسی و نظامی با این کشورها مانع از وابستگی عراق به بندر بصره برای صدور نفت خود به بازارهای جهانی شده است.
مهم‌ترین این خط لوله‌ها عبارتنداز:
مسیر شمالی |  کرکوک - جیهان، بصره - جیهان
این خط لوله رفت و برگشت نفت شمال عراق را از میدان نفتی کرکوک به بندر جیهان ترکیه می‌رساند و در بهترین حالت ظرفیت 600‌هزار بشکه در روز را دارد. همان‌گونه که در نقشه شماره 3 می‌بینید این خط لوله دوقلو به‌گونه‌ای طراحی شده بوده که بتواند روزانه بیش از یک میلیون و 650هزار بشکه نفت را به این بندر مدیترانه‌ای ترکیه برساند اما مشکل‌های فراوان تاکنون مانع از بهره‌برداری کامل از ظرفیت اسمی این خط لوله شده و تنها یکی از این دو خط لوله در دسترس هست. ضمن این‌که برای استفاده از ظرفیت اسمی این خط لوله نیاز به نفت جنوب برای پر کردن آن است که همان‌گونه که در نقشه می‌بینید برای این امر باید از خط لوله استراتژیک که نفت بصره را با لوله از مناطق بیابانی غربی به سوریه و اردن می‌رساند بهره برد. اما این خط لوله در سال‌های جنگ داخلی و جنگ با آمریکا آسیب‌های فراوانی دیده که استفاده از آن را ناممکن کرده است. دولت ترکیه پیشنهاد بازسازی این خط لوله برای رساندن سالانه یک‌میلیون بشکه نفت خام به ترکیه را داده است.
 عکس 3 |خط لوله استراتژیک اقلیم کردستان به ترکیه
هنگامی که قرارداد این خط لوله استراتژیک (که می‌تواند تحول بزرگی در استراتژی‌های منطقه‌ای ایجاد کند) افشا شد، اعتراض جدی دولت مرکزی عراق را در پی داشت. این قرارداد میان ترکیه و منطقه خودمختار کردستان برای انتقال نفت این منطقه در شمال عراق به ترکیه برای صدور به بازارهای جهانی بسته شده است. این خط لوله قرار بود روزانه 2‌میلیون بشکه نفت خام و 10‌میلیون متر مکعب گاز از کردستان عراق به بازارهای جهان منتقل کند. این طرح جسورانه که شامل دو خط لوله یکی برای انتقال نفت خام سبک و دیگری برای انتقال نفت سنگین میدان «تاوکه» و «تق تق» و همچنین خط لوله انتقال گاز به میزان روزانه 10‌میلیون مترمکعب ساخته ‌شد، نه‌تنها ترکیه را از خرید گاز ایران بی‌نیاز می‌کرد بلکه منبع درآمد سرشاری برای ترانزیت نفت و گاز عراق را برای ترکیه فراهم کرده و بندر جیهان را در ردیف یا حتی بالاتر از جزیره قشم ایران قرار می‌دهد. دولت مرکزی عراق امکان استفاده و نظارت بر این خط لوله را خواهد داشت و به این وسیله عراق را به خواسته تاریخی خود یعنی متنوع کردن راه‌های صادرات نفت می‌رساند. این خط لوله درحالی به مقصد ترکیه ساخته می‌شود که پشتوانه آن تمهیدات سیاسی بسیار گسترده و طولانی مدت از سوی آمریکا بوده است. دولت ایران می‌توانست با خرید و انتقال نفت و گاز از کردستان عراق به کردستان ایران و کرمانشاه بخش‌های بزرگی از غرب ایران را از نیاز به انرژی برق آبی و نفت بی نیاز کند و نفت و گاز خود را به راحتی صادر کند. ضمن این‌که قدرت منطقه‌ای و استراتژیکی خود را نیز حفظ می‌کند. در صورتی که با اجرای این قرارداد عظیم توسط شرکت بوتاس ترکیه و با حمایت همه‌جانبه آمریکا،  ایران بیش از پیش در منطقه منزوی و از معادله‌های قدرت دور شده و از درآمد سرشار ترانزیت نفت و گاز عراق نیز محروم خواهد شد.
خط لوله غرب
دولت عراق دو خط لوله در غرب را در دستورکار دارد. خط لوله موجود به نام کرکوک - بانیاس که پس از اشغال این کشور توسط آمریکا در‌سال 2001 از کار افتاده بود. این خط لوله نفت کرکوک را به سوریه می‌رساند و ظرفیت اسمی آن روزانه 700‌هزار بشکه بود.
مسیر جنوبی
خط لوله از جنوب عراق به عربستان یا ظرفیت روزانه 65/1‌میلیون بشکه در روز که پس از عملیات صحرا در ‌سال 1991 بسته شده است و فعال شدن آن با توجه به اختلاف‌های رشدیابنده عربستان با دولت عراق دست کم به این زودی‌ها ممکن نخواهد بود.
داعش شریک تازه نفتی عراق و سوریه
نگاهی به نقشه اراضی اشغال‌شده توسط داعش نشان‌دهنده عزم این گروه تروریستی برای تسلط بر منابع نفتی و استخراج و فروش نفت است. موضوعی که به اغتشاش بازار بیش از پیش دامن زده شده است. اشغال پالایشگاه بیجی و تسلط بر اراضی غربی عراق که خط لوله‌های نفتی عراق به سوی سوریه و اردن از آنها می‌گذرد به خوبی عطش داعش را برای تسلط بر منایع نفتی سوریه و عراق نشان می‌دهد. شاید به همین جهت بود که داعش در ابتدا نام خود را خلافت عراق و شام نهاده بود.