|فریبرز مسعودی| روزنامه نگار|
سرزمین کنونی عراق با داشتن منابع سرشار نفت و گاز از بدو استقلال و پیدایش همواره محل منازعه نیروهای داخلی و قدرت‌های خارجی بوده است. پس از سقوط دولت صدام توسط آمریکا و تغییر آرایش نیروها و تقسیم‌بندی سیاسی این کشور به قومیت‌ها و مذاهب ساکن در این سرزمین عملاً، هریک از این بلوک‌بندی‌ها برای تسلط بر منابع عظیم نفتی به‌عنوان سکوی دستیابی به قدرت ترغیب شده‌اند. ارسال نخستین محموله نفتی توسط دولت خودمختار اقلیم کردستان از طریق خط لوله کرکوک به ترکیه (بندر جیهان) چند ماه پیش از حمله داعش به کردستان عراق تنش‌هایی در روابط دولت مرکزی و دولت خودمختار کردستان ایجاد کرد که به‌زودی تحت‌الشعاع اشغال بخش‌هایی از خاک عراق و اقلیم کردستان توسط داعش قرار گرفت، اما فراموش نشد. خشنودی ترکیه از این معامله شیرین، یعنی صادرات روزانه ١٠٠هزار بشکه نفت از کردستان عراق، بندر جیهان را به یکی از ذخایر مهم نفت خام ارزان کردستان عراق تبدیل کرده است. با این حال دولت خودمختار کردستان عراق برای صادرات روزانه ٤٠٠هزار بشکه تا یک‌میلیون بشکه برای سال ٢٠١٧ برنامه‌ریزی کرده است. پس از یورش گروه تروریستی داعش به عراق و تصرف برخی از نقاط نفت‌خیز در مناطق شمالی و مرکزی این کشور ازجمله کرکوک و موصل و اشغال پالایشگاه «بیجی» در نزدیکی بغداد، شریک جدیدی برای منابع نفتی این کشور پیدا شد و البته شرکت‌هایی مانند توتال و اگزون موبیل که حضور در کردستان عراق را بر سرزمین اصلی عراق ترجیح دادند. دولت کردستان عراق که هنگام یورش نیروهای داعش به عراق منطقه کرکوک را بدون دردسر به اقلیم کردستان ضمیمه کرده بود، ضمن به چنگ آوردن مقادیر هنگفتی منابع نفتی و معدنی منطقه کرکوک ساکنان منطقه را نیز به جمعیت خود اضافه کرد و اکنون جمعیت اقلیت ٨میلیون نفری قدرتمندی در کشور عراق محسوب می‌شود. چنانچه روند اوضاع سیاسی و آرایش نیروهای سیاسی و رزمی این کشور به سمت تجزیه کامل یا نوعی فدرالیسم متشکل از ٣ منطقه شمالی اقلیم کردستان، مرکز و شرق سنی‌نشین تحت سلطه شبه‌نظامیان سنی، و جنوب و غرب شیعه‌نشین پیش رود، منابع عظیم نفتی عراق که در مناطق شمالی تحت کنترل اقلیم خودمختار کردستان و جنوب و غرب تحت سلطه بلامنازع شیعیان قرار دارد. بازنده اصلی مردم سنی عراق خواهند بود که در صحراهای محصور در خشکی هم مرز با سوریه و اردن، بدون دسترسی به دریا و بی‌بهره از منابع طبیعی و معدنی در محاصره اقتصادی و سیاسی خواهند بود.
نفت ٨٤درصد کل صادرات عراق
عراق که پس از جنگ به‌سرعت به بازسازی ظرفیت‌های تولید و صادرات نفت خود اقدام کرد، توانست در سال ٢٠١٢ به ششمین تولید‌کننده نفت اوپک تبدیل شود. این درحالی است که میزان ذخایر ثبت‌شده نفت عراق که پیش از این ١١٥میلیارد بشکه برآورد می‌شد، به ١٤١میلیارد بشکه رسیده است و دولت عراق برنامه‌های بلندپروازانه‌ای برای تولید و صادرات روزانه ١٢میلیون بشکه نفت خام را در برنامه دارد. اقتصاد عراق با درآمدهای نفتی گره خورده است، به‌طوری که در ٢٠١٢ میلادی، کل صادرات عراق بالغ بر ٩١/٩٣میلیارد دلار بود و ٨٤درصد آن را صادرات نفت خام تشکیل می‌داد. همچنین درآمدهای بودجه‌ای عراق در همین سال ٤/١٠٣میلیارد دلار، مصارف بودجه‌ای نیز ٣٤/٨٨میلیارد دلار و بدهی خارجی آن نیز در همین سال ٢٦/٥٠میلیارد دلار گزارش شده است. وابستگی عراق به نفت نه‌تنها در بودجه و نقش آن در تولید ناخالص ملی، بلکه در بخش انرژی مصرفی این کشور نیز خود را به خوبی نشان می‌دهد، به‌گونه‌ای که بیش از ٩٠درصد انرژی مورد نیاز این کشور چه در بخش خانگی و چه در بخش صنعتی را نفت تأمین می‌کند.
عکس ١ | نگاهی به نقشه‌های منابع نفتی عراق نشان می‌دهد که عمده ظرفیت‌های شناخته‌شده و بررسی‌شده این کشور در مناطق شرقی و جنوبی این کشور در نزدیکی مرزهای ایران و در خاک اقلیم کردستان عراق قرار دارند که در کنترل شیعیان و کردهای عراق هستند. بر این پایه ٦٠درصد ذخایر ثابت شده نفت عراق در ٥ میدان عظیم در جنوب (شکل ١) ١٧درصد در شمال، در نزدیکی کرکوک و موصل و خانقین قرار دارد که حدود ٤میلیارد بشکه برآورد می‌شود؛ که البته دولت خودمختار کردستان عراق ادعا می‌کند این ذخیره‌ها بیش از ٤٥میلیارد بشکه برآورد شده است. (نقشه ٢)
عکس ٢ |گذشته از میزان واقعی ذخایر نفت عراق آنچه مورد توجه باید باشد میزان استخراج و صدور نفت در این کشور است. براساس آمار مرکز مطالعات انرژی آمریکا، تولید نفت خام کشور در ٢٠١٢ روزانه ٣میلیون بشکه بود که بیش از سه‌چهارم آن از میدان‌های نفتی جنوب این کشور و مابقی از میدان‌های نفتی کرکوک شمالی استخراج و صادر می‌شود. به بیان دقیق‌تر بیشترین نفت تولیدی عراق از رمیله شمالی و رمیله جنوبی در جنوب عراق و کرکوک استخراج می‌شود. مجموع قراردادهایی که در دو دور مناقصه و در فاصله چند ماه در سال ٢٠٠٩ میلادی در عراق انجام شد ٦٠میلیارد بشکه ذخایر نفتی اثبات شده یعنی حدود نیمی از ذخایر نفتی اثبات‌شده در عراق را زیر پوشش قرار داده است. این درحالی است که شرکت‌های حاضر در پروژه‌های عظیم نفتی در عراق که طبق برآوردها قرار است تا سال ٢٠١٧ تولید نفت خام آن کشور را به مرز روزانه ١٢میلیون بشکه در روز برسانند کنسرسیوم‌هایی از شرکت‌های نفتی بریتانیایی، آمریکایی، هلندی، ایتالیا، روسی، ترکیه‌ای و چینی به رهبری شرکت‌هایی چون شل، بی‌پی، اگزون موبیل و توتال هستند. دولت عراق برای بالا بردن ظرفیت پالایشگاه‌های نفت این کشور و همچنین بازسازی و بهسازی پالایشگاه‌های موجود قراردادهای کلانی به مبلغ ٢٤میلیارد و ٥٠٠میلیون دلار با شرکت‌های آمریکایی و فرانسوی امضا کرده است.
مشکل تنها استخراج نفت نیست
خط لوله نابوکو و شاه لوله جریان جنوبی| خط لوله باکو - جیهان که به تشویق آمریکا و برای دور زدن ایران، نفت باکو را به بندر جیهان ترکیه می‌رساند؛ قرار بود در مرحله بعدی نفت عراق و مصر را نیز از این خط لوله منتقل کند. با این وجود عراق هنوز شدیداً به صادرات نفت از ٥ اسکله در ساحل خلیج‌فارس دارد وابسته است. به‌گونه‌ای که از صادرات روزانه ٢میلیون و ٤٠٠هزار بشکه‌ای نفت خود تنها ٣٠٠هزار بشکه را از طریق خط لوله این کشور به ترکیه انجام داده و بقیه را روزانه از طریق بندر بصره در خلیج‌فارس صادر می‌کند. موضوعی که همواره پس از استقلال عراق از انگلیس این کشور را رنج داده عدم دسترسی کامل و مطمئن به خلیج‌فارس است.
جایگزین‌هایی برای مسیرخلیج‌فارس
همانگونه که در نقشه دیده می‌شود چند خط لوله، نفت عراق را به کشورهای همسایه در ترکیه، سوریه و سپس لبنان می‌رساند ازجمله خط لوله جیهان، خط لوله استراتژیکی که قرار بوده عمده نفت عراق را از راه خشکی به کشورهای همسایه حمل کند، خط لوله انتقال نفت جنوب عراق به عربستان هم از سال‌های دور کشیده شده است اما کوچک بودن بازارهای کشورهای همسایه و تنش‌ها و درگیری‌های سیاسی و نظامی با این کشورها مانع از وابستگی عراق به بندر بصره برای صدور نفت خود به بازارهای جهانی شده است.
مهم‌ترین این خط لوله‌ها عبارتنداز:
مسیر شمالی | کرکوک - جیهان، بصره - جیهان
این خط لوله رفت و برگشت نفت شمال عراق را از میدان نفتی کرکوک به بندر جیهان ترکیه می‌رساند و در بهترین حالت ظرفیت ٦٠٠هزار بشکه در روز را دارد. همانگونه که در نقشه شماره ٣ می‌بینید این خط لوله دوقلو به‌گونه‌ای طراحی شده بوده که بتواند روزانه بیش از یک میلیون و ٦٥٠هزار بشکه نفت را به این بندر مدیترانه‌ای ترکیه برساند اما مشکل‌های فراوان تاکنون مانع از بهره‌برداری کامل از ظرفیت اسمی این خط لوله شده و تنها یکی از این دو خط لوله در دسترس هست. ضمن این‌که برای استفاده از ظرفیت اسمی این خط لوله نیاز به نفت جنوب برای پر کردن آن است که همانگونه که در نقشه می‌بینید برای این امر باید از خط لوله استراتژیک که نفت بصره را با لوله از مناطق بیابانی غربی به سوریه و اردن می‌رساند بهره برد. اما این خط لوله در سال‌های جنگ داخلی و جنگ با آمریکا آسیب‌های فراوانی دیده که استفاده از آن را ناممکن کرده است. دولت ترکیه پیشنهاد بازسازی این خط لوله برای رساندن سالانه یک‌میلیون بشکه نفت خام به ترکیه را داده است.
عکس ٣ |خط لوله استراتژیک اقلیم کردستان به ترکیه
هنگامی که قرارداد این خط لوله استراتژیک (که می‌تواند تحول بزرگی در استراتژی‌های منطقه‌ای ایجاد کند) افشا شد، اعتراض جدی دولت مرکزی عراق را در پی داشت. این قرارداد میان ترکیه و منطقه خودمختار کردستان برای انتقال نفت این منطقه در شمال عراق به ترکیه برای صدور به بازارهای جهانی بسته شده است. این خط لوله قرار بود روزانه ٢میلیون بشکه نفت خام و ١٠میلیون متر مکعب گاز از کردستان عراق به بازارهای جهان منتقل کند. این طرح جسورانه که شامل دو خط لوله یکی برای انتقال نفت خام سبک و دیگری برای انتقال نفت سنگین میدان «تاوکه» و «تق تق» و همچنین خط لوله انتقال گاز به میزان روزانه ١٠میلیون مترمکعب ساخته شد، نه‌تنها ترکیه را از خرید گاز ایران بی‌نیاز می‌کرد بلکه منبع درآمد سرشاری برای ترانزیت نفت و گاز عراق را برای ترکیه فراهم کرده و بندر جیهان را در ردیف یا حتی بالاتر از جزیره قشم ایران قرار می‌دهد. دولت مرکزی عراق امکان استفاده و نظارت بر این خط لوله را خواهد داشت و به این وسیله عراق را به خواسته تاریخی خود یعنی متنوع کردن راه‌های صادرات نفت می‌رساند. این خط لوله درحالی به مقصد ترکیه ساخته می‌شود که پشتوانه آن تمهیدات سیاسی بسیار گسترده و طولانی مدت از سوی آمریکا بوده است. دولت ایران می‌توانست با خرید و انتقال نفت و گاز از کردستان عراق به کردستان ایران و کرمانشاه بخش‌های بزرگی از غرب ایران را از نیاز به انرژی برق آبی و نفت بی نیاز کند و نفت و گاز خود را به راحتی صادر کند. ضمن این‌که قدرت منطقه‌ای و استراتژیکی خود را نیز حفظ می‌کند. در صورتی که با اجرای این قرارداد عظیم توسط شرکت بوتاس ترکیه و با حمایت همه‌جانبه آمریکا، ایران بیش از پیش در منطقه منزوی و از معادله‌های قدرت دور شده و از درآمد سرشار ترانزیت نفت و گاز عراق نیز محروم خواهد شد.
خط لوله غرب
دولت عراق دو خط لوله در غرب را در دستورکار دارد. خط لوله موجود به نام کرکوک - بانیاس که پس از اشغال این کشور توسط آمریکا در‌سال ٢٠٠١ از کار افتاده بود. این خط لوله نفت کرکوک را به سوریه می‌رساند و ظرفیت اسمی آن روزانه ٧٠٠هزار بشکه بود.
مسیر جنوبی
خط لوله از جنوب عراق به عربستان یا ظرفیت روزانه ٦٥/١میلیون بشکه در روز که پس از عملیات صحرا در سال ١٩٩١ بسته شده است و فعال شدن آن با توجه به اختلاف‌های رشدیابنده عربستان با دولت عراق دست کم به این زودی‌ها ممکن نخواهد بود.
داعش شریک تازه نفتی عراق و سوریه
نگاهی به نقشه اراضی اشغال‌شده توسط داعش نشان‌دهنده عزم این گروه تروریستی برای تسلط بر منابع نفتی و استخراج و فروش نفت است. موضوعی که به اغتشاش بازار بیش از پیش دامن زده شده است. اشغال پالایشگاه بیجی و تسلط بر اراضی غربی عراق که خط لوله‌های نفتی عراق به سوی سوریه و اردن از آنها می‌گذرد به خوبی عطش داعش را برای تسلط بر منایع نفتی سوریه و عراق نشان می‌دهد. شاید به همین جهت بود که داعش در ابتدا نام خود را خلافت عراق و شام نهاده بود.