یک هفته پس از پیروزی انقلاب اسلامیسال 57 و درحالیکه توجه همگان معطوف به محاکمه سران رژیم سابق در دادگاههای انقلاب اسلامی و بگومگوهای صادق خلخالی و دولت موقت بر سر صدور احکام اعدام بود، عدهای از بزرگان انقلاب دور از هیاهوها گرد هم جمع شده و تصمیم گرفتند نخستین «حزب» مولود نظام سیاسی جدید را پایهگذاری کنند. به این ترتیب سیدمحمد حسینی بهشتی، عبدالکریم موسوی اردبیلی، اکبرهاشمی رفسنجانی، سیدعلی خامنهای و محمد جواد باهنر به عنوان بنیانگذار، 40سال پیش در چنین روزی، برابر 29 بهمن 1357 خورشیدی موجودیت «حزب جمهوری اسلامی» را اعلام کردند. این 5 نفر به همراه حسن آیت، اسدالله بادامچیان، عبدالله جاسبی، حبیبالله عسگراولادی، سیدمحمود کاشانی، مهدی عراقی، علی درخشان و... شورای مرکزی اولیه حزب را تشکیل میدادند.
2میلیون متقاضی عضویت در حزب
اصولی چون اعتقاد به اصل نه شرقی، نه غربی، ایجاد مناسبات برادرانه با همه مسلمانان جهان، قطع هر نوع پیوند اقتصادی که موجب سلطه قدرتهای بزرگ بر کشور شود، افشای توطئههای قدرتهای بزرگ سلطهجو بهویژه حکومت آمریکا، همچنین کمک به نهضتهای آزادیبخش، بهعنوان مواضع سیاسی حزب جمهوری اسلامی در سخنرانیهای بنیانگذاران آن نمودی ویژه داشته و مشخص میکرد که حزب جمهوری اسلامی در مرام و مسلک خارج از آرمانهای نظام جمهوری اسلامی ایران قابل تعریف نیست. با اعلام تأسیس حزب، از همه نقاط کشور تقاضا برای عضویت در آن بالا گرفت و در مدتی کم، نزدیک به 2میلیون نفر از سراسر ایران خواهان عضویت در حزب جمهوری اسلامی شدند که از این تعداد 400 هزار متقاضی ساکن تهران بودند. حزب جمهوری اسلامی با شروعی کوبنده راه خود را آغاز کرد و در بسیاری از بزنگاههای سیاسی انقلاب ازجمله همهپرسی جمهوری اسلامی، انتخابات نخستین دوره مجلس خبرگان، همه پرسی قانون اساسی و انتخابات ریاستجمهوری نقشی قابل اعتنا و تاثیرگذار از خود بروز داد.
ارجحیت مصالح نظام بر مصالح حزب
حزب جمهوری اسلامی با اینکه پشتیبانی معنوی بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران را با خود داشت، اما از همان ابتدای کار با چالشهای عدیدهای نیز روبهرو بود. حادثه انفجار تروریستی در دفتر حزب جمهوری اسلامی در هفتم تیر ۱۳۶۰ خورشیدی که منجر به شهادت تعداد زیادی از اعضای ارشد این حزب شد را شاید بتوان اتفاق بزرگی در حزب جمهوری اسلامی تلقی کرد. اما با این حال حزب جمهوری اسلامی حتی وقتی دو دبیرکل خود را طی مدت کوتاهی از دست داد (سیدمحد بهشتی در 7 تیر 1360 و محمدجواد باهنر در 8 شهریور 1360) شاکله خود را حفظ کرد و اجازه نداد نقش تاثیرگذارش در روند انقلاب نقصان ببیند. این انسجام تا وقتی بود که حزب در خدمت نظام جمهوری اسلامی بود و روزی که بنیانگذاران آن احساس کردند وجود و ادامه کارشان به دلیل اختلافات موجود بین اعضا ممکن است اصل وفاق را در نظام نوپای جمهوری اسلامی دچار خدشه کند به شکل داوطلبانه کنار کشیده و حزب را در 11 خرداد 1366 تعطیل کردند.