اصغر مهاجری جامعه‌شناس
جامعه‌ای که دارای میزان قابل توجهی سرمایه اجتماعی است را جامعه پویا می‌نامیم. چنین جامعه‌ای حداقل دارای 3 ویژگی است: 1- روابط اجتماعی پویا در قالب شفاف 2- اعتماد میان افراد جامعه در حوزه‌های مختلف بین فردی، فرد با گروه و گروه‌ها با یکدیگر 3- افزایش مشارکت اجتماعی با استفاده از شفافیت موجود در جامعه. این 3 عنصر تشکیل دهنده سرمایه اجتماعی هستند. مکانیزم پویایی موجب افزایش سرمایه‌اجتماعی می‌شود. زمانی که حداقل‌های سرمایه‌اجتماعی را داشته باشید همه آنها در کنار هم و طی چرخه‌ای مشخص موجب افزایش سرمایه اجتماعی می‌شوند. متقابلا با افزایش سرمایه‌اجتماعی، جامعه در فرآیند توسعه قرار می‌گیرد و زمانی که جامعه به توسعه رسید، صاحب موقعیت‌های ویژه‌ای در حوزه‌های مختلف می‌شود. منابع انسانی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و... ازجمله منابع در دسترس چنین جوامعی هستند. هرکدام از این منابع به نوبه خود به سرمایه‌اجتماعی کمک می‌کنند.
باید توجه کرد که بدون وجود بخش معینی به نام سرمایه‌اجتماعی امکان توسعه وجود ندارد. فرض کنید یک جامعه دارای منابع انسانی، اقتصادی و ... باشد اما سرمایه‌اجتماعی نداشته باشد، در چنین شرایطی امکان ندارد توسعه اتفاق بیفتد. نکته دیگری که در بحث سرمایه‌اجتماعی وجود دارد آن است که استفاده درست از این سرمایه موجب افزایش آن خواهد شد. این درحالی است که استفاده از سایر سرمایه‌ها همیشه باعث استهلاک آنها می‌شوند. زمانی که سرمایه‌اجتماعی به حد کافی وجود داشته باشد و جامعه در مسیر توسعه گام بردارد، این جامعه دارای بسیاری از شاخص‌های لازم نظیر شاخص عدالت می‌شود. زیر شاخص‌های عدالت، شامل سلامت روان، سلامت جسم و سلامت اجتماعی است و همه آنها در کنار هم باعث افزایش امنیت می‌شود. در ادامه این شاخص امنیت است که به جامعه پویایی می‌دهد. جاری شدن شاخص‌های سلامت که در سنجش عدالت مورد استفاده قرار می‌گیرند، در صورت افزایش موجب می‌شود جامعه از بهداشت جسمانی، روانی و روان جمعی پویا برخوردار شود. فضای مطبوع سلامت موجب به وجود آمدن احساس ارزشمندی به نام حس امنیت می‌شود. وقتی روان سالم باشد و احساس امنیت وجود داشته باشد، افراد دست به فعالیت می‌زنند. کودکی را در نظر بگیرید که چون از سلامت جسم و روان برخوردار است دست به تحرک می‌زند. این کودک تنها در شرایطی تحرک سابق را از دست می‌دهد که سلامت کمتری داشته باشد. اگر به درستی از سرمایه‌اجتماعی برخوردار شوید می‌توانید هر روز جامعه‌ای پویاتر، شادتر و امیدوارتر داشته باشید. چنین شاخص‌هایی نشان می‌دهد جامعه شما در شاهراه مطمئن پویایی قرار گرفته و این پویایی کارکردهای خود را خواهد داشت. این کارکردهای پنهان (که انتظار ایجاد شدن آنها وجود ندارد) به دنبال پویایی ایجاد خواهند شد. زمانی‌که جامعه به پویایی می‌رسد، ضریب امنیت افزایش پیدا می‌کند. به‌عنوان مثال اگر در شهری زندگی کنید که چراغانی است و شادابی در آن موج می‌زند، درواقع درحال زندگی کردن در یک شهر پویا هستید. در چنین شهری ناهنجاری‌های اجتماعی به حداقل می‌رسند. اخیرا با جمعی از اساتید دانشگاه و تعدادی از دانشجویان، از منطقه 12 تهران بازدید کردیم و دریافتیم در بخش‌هایی از منطقه 12 که چراغانی‌ها کمتر است و شادابی کاهش پیدا می‌کند (خصوصا در آستانه شب) آسیب‌های اجتماعی افزایش می‌یابد. بنابراین بین کارکردهای آشکار جامعه‌ای با سرمایه‌اجتماعی بالا و کاهش آسیب‌های‌اجتماعی ارتباط مستقیمی وجود دارد تا هر میزانی که آسیب‌های‌اجتماعی کاهش پیدا کند جامعه دارای کارکردهای انباشته خواهد شد. سرمایه‌گذاران در این شرایط به جامعه شما اطمینان بیشتری دارند.
درست به همین خاطر در این جامعه سرمایه‌گذاری می‌کنند. بنابراین جامعه شما باز هم پویاتر می‌شود. بنابراین در یک مکانیزم چرخه‌ای پویایی بیشتر و بیشتر می‌شود. اگر جامعه احساس ناامنی کند وضعیتش درست مثل برکه‌ای است که در آن سنگ می‌اندازند. حتی اگر هیچ‌کدام از سنگ‌ها به پرندگان برکه اصابت نکنند، همه آنها بعد از پرتاب سنگ فرار خواهند کرد.
زمانی‌که پرندگان از درون برکه بودن احساس امنیت کنند، همه به آن‌جا پناه می‌آورند و اتراق می‌کنند. طراوت، خوشی و زندگی در برکه‌هایی جریان دارد که پرندگان در آنها با حس امنیت اتراق کرده‌اند. زمانی‌که سرمایه‌اجتماعی موجب توسعه شد و جامعه در چرخه هم‌افزایی پویایی قرار گیرد، همه جذب برکه می‌شوند و پرنده‌های مهاجر هم به برکه شما می‌آیند. سرمایه‌های اقتصادی و انسانی چون در جامعه شما احساس امنیت می‌کنند از مکان‌های مختلف آن‌جا می‌آیند. همین اتفاق باعث ثروتمندی و پویایی روزافزون جامعه می‌شود. در طول تاریخ ایران هم، زمانی که سرمایه‌اجتماعی توسط حاکمان مرکزی مورد توجه قرار می‌گرفت و احساس امنیت برقرار می‌شد تمامی دانشمندان از کشورهای مختلف به ایران می‌آمدند. نتیجه این اتفاق ایجاد ثروت دوباره بود. شیخ‌بهایی که یکی از پرچم‌داران حوزه معرفت و دانش است، به دلیل همین احساس امنیت در بخشی از دولت مرکزی ایران به کشور ما آمد. شیخ‌بهایی اهل «جبل عامل» بود اما امروز کمتر کسی است که او را ایرانی نداند. بنابراین پس از برقراری اعتماد، مشارکت و پویایی، استفاده درست از چرخه مسئولیت اجتماعی باعث هم‌افزایی پویایی جامعه می‌شود. در زبان جامعه‌شناسی، پویایی یعنی هدف و نشانه‌ای از زنده بودن جامعه. هر آنچه جامعه دارد از همین پویایی است. امام‌خمینی(س) معتقد بودند، زمانی‌که بچه‌های شما پویا هستند، خوشحال باشید چون این پویایی یعنی سلامتی.
شما نباید جلو آن بچه را بگیرید. شما باید وسایل خود را از دسترس او دور کنید اما متاسفانه امروز برخی از مسئولان پویایی گروه‌ها را تحمل نمی‌کنند و فکر می‌کنند این پویایی ممکن است موجب ایجاد مشکل شود. این درحالی است که حضرت امام(س) پویایی را می‌ستودند. فعال بودن سمن‌ها یکی از نشانه‌های پویای جامعه است اما متاسفانه ما حتی اجازه نمی‌دهیم این سمن‌ها به صورت سمن به دنیا بیایند. می‌گوییم ما باید مجوز دهیم. در وزارت کشور و خصوصا در دولت مهرورز اداره‌ای تحت عنوان اداره کل سمن‌ها راه انداخته‌اند! باور کنید برای استخدام شدن در یک ارگان به این اندازه که برای سمن‌ها مجوز می‌خواهند، احتیاجی به گرفتن مجوز نیست. برای تأسیس یک سمن، ده‌ها شرط بسیار سخت را پیش روی متقاضیان می‌گذارند. ما در جامعه ایران، از سلول‌های پویایی که ظاهری شیطنت‌آمیز دارند، استقبال نمی‌کنیم. این یعنی ترس و نگرانی از پویایی. این درحالی است که مقام معظم رهبری همواره بر پویایی جامعه تأکید داشته‌اند و در جایی می‌فرمایند: جامعه را به طرف شادابی، پویایی و امید ببرید. اما برخی از مسئولان جلوی مسیر را به نحوی مسدود می‌کنند که عملا پویایی اتفاق نمی‌افتد. گویی نوعی پویایی هراسی در جامعه ما وجود دارد. درمان نکردن این معضل ضربه‌های جدی بر پیکره جامعه وارد می‌کند.
مکانیزم پویایی موجب افزایش سرمایه‌اجتماعی می‌شود. زمانی که حداقل‌های سرمایه‌اجتماعی را داشته باشید همه آنها در کنار هم و طی چرخه‌ای مشخص موجب افزایش سرمایه اجتماعی می‌شوند. متقابلا با افزایش سرمایه‌اجتماعی، جامعه در فرآیند توسعه قرار می‌گیرد و زمانی که جامعه به توسعه رسید، صاحب موقعیت‌های ویژه‌ای در حوزه‌های مختلف می‌شود. منابع انسانی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و... ازجمله منابع در دسترس چنین جوامعی هستند.
زمانی که سرمایه‌اجتماعی به حد کافی وجود داشته باشد و جامعه در مسیر توسعه گام بردارد، این جامعه دارای بسیاری از شاخص‌های لازم نظیر شاخص عدالت می‌شود. زیر شاخص‌های عدالت، شامل سلامت روان، سلامت جسم و سلامت اجتماعی است و همه آنها در کنار هم باعث افزایش امنیت می‌شود. در ادامه این شاخص امنیت است که به جامعه پویایی می‌دهد. جاری شدن شاخص‌های سلامت که در سنجش عدالت مورد استفاده قرار می‌گیرند، در صورت افزایش موجب می‌شود جامعه از بهداشت جسمانی، روانی و روان جمعی پویا برخوردار شود.
در زبان جامعه‌شناسی، پویایی یعنی هدف و نشانه‌ای از زنده بودن جامعه. هر آنچه جامعه دارد از همین پویایی است. امام‌خمینی(س) معتقد بودند، زمانی‌که بچه‌های شما پویا هستند، خوشحال باشید چون این پویایی یعنی سلامتی.