مجید سلیمی‌بروجنی كارشناس اقتصادي

حافظه تاریخی مردمان سرزمین‌مان مملو از خاطرات ناخوشایندی از روس‌هاست. در دوران قاجار شاهد انعقاد قراردادهای ننگین گلستان و ترکمانچای بین تهران و مسکو هستیم که جزو تاریک‌ترین صفحات تاریخ ایران به حساب می‌آیند. خاطراتی که با وجود گذشت سال‌ها از وقوع آنها هنوز که هنوز است بسیاری از ایرانیان را آزرده‌خاطر می‌کند. روس‌ها در دوره حکومت پهلوی هم در قالب توده‌ای‌ها و گروه‌هایی نظیر آن در امور داخلی ایران مداخله می‌کردند. پس از پیروزی انقلاب هم شعار نه شرقی، نه غربی انقلابیون ایرانی، روس‌ها را در برابر ایران قرار داد. به شکلی که در زمان جنگ تحمیلی 8ساله، مسکو، تامین‌کننده عمده تسلیحات عراق بود. این روز‌ها، ایران در تکاپوی رفع تحریم‌های غرب است اما روسیه در حال تجربه تحریم‌هایی است که پس از بحران اوکراین از سوی غرب وضع شده و به تعبیر برخی کارشناسان مجموعه تحریم‌های اخیر علیه روسیه شدیدترین مورد از مجازات‌های اقتصادی علیه این کشور پس از پایان جنگ سرد است. سیاست دولت ایران تلاش برای خروج از رکود تورمی است و طبق گزارش صندوق بین‌المللی پول، تولید ناخالص داخلی ایران امسال به رشد 5/1درصدی می‌رسد، اما اقتصاد روسیه به اذعان وزارت توسعه اقتصادی این کشور در آستانه رکود است و رشد تولید ناخالص ملی در 3‌ماهه دوم سال 2014 نزدیک به صفر بوده است. ایران در میانه مذاکرات اتمی با 1+5 و بهبود روابط با غرب قرارداد 70میلیارد یورویی با روسیه را امضا کرد، روسیه در اوج اختلافاتش با غرب بر سر اوکراین، هیات بزرگ اقتصادی‌اش را روانه تهران کرد، بنابراین اگر فرضیه رأس هیات اجرایی ایران چنین باشد که ایران کارت بازی روسیه نیست و روابط تهران و مسکو تابعی از نزدیکی یا دوری ایران، روسیه و غرب به یکدیگر نخواهد بود، اما تحلیل‌ها پیرامون قصد طرفین برای 10برابر کردن حجم مبادلات تجاری نمی‌تواند فارغ‌ از تحلیل شرایط موجود هریک صورت گیرد. مجله تایم قرارداد نفتی، تهران و مسکو را انتقام‌جویی پوتین از آمریکا و هم‌پیمانانش توصیف می‌کند که تهدید کرده بود با تحریم‌های غرب علیه مسکو، او نیز تلافی خواهد کرد که دامنه این تلافی‌ها می‌تواند تا از سرگیری قرارداد فروش موشک‌های S-300 به ایران و تقویت هرچه بیشتر موضع ایران در مذاکرات هسته‌ای‌اش پیش برود. دیپلمات‌های غربی در تهران هم این توافق را نوعی «بیمه» برای ایران در صورت شکست احتمالی مذاکرات اتمی می‌دانند که تحریم‌ها و فشارهای غرب افزایش می‌یابد و تهران نیاز به راه‌های گریز مطمئن و متنوع‌تری دارد، بنابراین میزان توفیق یا توقف اجرای کامل مجموعه همکاری‌های اقتصادی تابعی خواهد بود از کمتر یا بیشتر شدن حجم تحریم‌ها علیه ایران یا روسیه؛ چنانکه در صورت دستیابی ایران و 1+5 به توافق‌ جامع، هم‌ امکان مبادلات ایران و روسیه بیشتر خواهد شد و هم ایران خواهد کوشید با طرفین غربی به‌طور مستقیم معامله کند. مقامات تهران بارها اعلام کرده‌اند که توافق بزرگ ایران و روسیه تهاتر نفت در برابر کالا نیست. مشارکت شرکت‌های روسی در ساخت نیروگاه‌های برق، کارخانه‌ ذوب‌آهن و نیروگاه‌ اتمی بوشهر از جمله زمینه همکاری‌های دو کشور است. باید بپذیریم که گاز ایران همیشه طرفداران بسیاری داشته است. آنچه در روابط اخیر تهران- مسکو مطرح شده، استفاده از مسیر ایران برای صادرات گاز روسیه است. با این حال هیچ توافق مشخصی در این مذاکرات در حوزه گازی صورت نگرفت و کل همکاری‌های گازی در فراهم کردن زمینه‌های لازم خلاصه شد. آنچه ایران و روسیه را به یک شریک مناسب در حوزه انرژی تبدیل کرده است، میزان ذخایر گاز طبیعی این دو کشور است. براساس آمار منتشر شده، روسیه و ایران به همراه یکدیگر نیمی از ذخایر گازی دنیا را در اختیار دارند و با توجه به این ذخایر عظیم در سال‌های آینده بر بازار جهانی گاز سیطره پیدا خواهند کرد. ایران این روزها به شدت به سرمایه خارجی، تکنولوژی مدرن میدان‌های نفتی و گازی و مدیریت پروژه به منظور کسب درآمد از ذخایر عظیم زیرزمینی گاز نیاز دارد. برخی معتقدند همکاری ایران و روسیه در رشد این سرمایه‌گذاری‌ها نیز راهگشاست. آنچه اهمیت مذاکرات نفتی ایران و روسیه را در دور اخیر بیشتر می‌کند به میان آمدن پای تهاتر پتروشیمی است. تا قبل از آن، تنها پای نفت ایران در میان بود اما با ورود هیات روسی به ایران، برخی محصولات پتروشیمی ایران نیز هدف صادرات به روسیه شد. آن‌طور که بسیاری از کارشناسان عنوان کرده‌اند ایران و روسیه هنوز هم نتوانسته‌اند راه مالی مناسبی برای تجارت میان خود پیدا کنند. شاید بر همین اساس هم مساله تهاتر جدی‌تر مطرح شده است.
شرکت‌های ایرانی می‌توانند در مقابل فروش برخی محصولات پتروشیمی به روسیه برخی از کالاها همچون انواع کاتالیست یا مواد افزودنی شیمیایی مورد استفاده در صنایع پتروشیمی را وارد کنند. آنچه پس از چند روز مذاکرات میان وزیر نفت ایران و وزیر انرژی روسیه به امضا رسید بیشتر شکل تفاهمنامه‌هایی را داشت که موارد جزیی مشخصی در آن قید نشده بود. طبق گزارش خبرگزاری تسنیم، به‌جز امضای یادداشت تفاهمنامه، سه سند همکاری و یادداشت تفاهم دیگر نیز با عناوین یادداشت تفاهم کارگروه همکاری‌های صنعتی، معدنی و تجاری ایران و روسیه، پیش از توافقنامه‌ پهنه اکتشاف سیرجان و جیرفت به مساحت سه‌هزار کیلومترمربع و سند همکاری مشترک شرکت پتروشیمی بین‌الملل از ایران  و شرکت روس نفت گاز استرول در زمینه احداث شرکت کودشیمیایی هرمز به امضا رسید. با این حال دوطرف فرصت کافی برای شناسایی ظرفیت همکاری‌های مشترک را ارزیابی کردند. در حوزه برق نیز طرفین توافق کردند که حجم مبادلات برقی دوطرف به 8 تا 10میلیارد دلار برسد. مهم‌ترین بخشی که ایران و روسیه در این حوزه توافق کردند، ساخت 8 نیروگاه جدید بود تا روابط دو کشور در حوزه برق گسترش یابد. وزیر نیرو خبر از متصل کردن شبکه برق سه کشور ایران، جمهوری ‌آذربایجان و روسیه به یکدیگر و خرید 500 مگاوات برق از روسیه داده است. شواهد او گویای این است که با توافقات به عمل آمده باید منتظر بازشدن برخی گره‌ها در همکاری‌های برقی مشترک نیز بود.
با توجه به شرایط موجود سیاسی و اقتصادی ایران و روسیه، بسیاری از کارشناسان معتقدند که ایران نباید در بخش تهاتر نفتی بی‌گدار به آب بزند. آنچه ممکن است در این توافقنامه‌ها به شکل نهایی بدل شود، فروش نفت ایران در مقابل دریافت کالاهایی از قبیل گندم است که در مذاکرات اخیر پای خود را به برخی تجهیزات استراتژیک نفت نیز کشانده است. زنگنه پیش از این عنوان کرده بود ایران پشت سد تحریم نمی‌ماند. شاید به همین خاطر است که مذاکرات گسترده‌ای را با مقامات نفتی روسیه انجام داده تا شاید بتواند از طریق این شریک نفتی، قدری شرایط تحت تحریم نفت ایران را بهبود بخشد. آن‌طور که دوطرف با یکدیگر صحبت داشته‌اند، احتمال تهاتر گندم، تجهیزات نفت و دیگر اقلام اساسی با نفت ایران وجود دارد؛ مساله‌ای که در صورت هوشمندی ایران می‌تواند به یک بازی
برد- برد برای نفت ایران منجر شود.