محمد صفی مترجم، هايكو سرا
در خواندن و نوشتن‌هایکو1، ریزه‌کاری‌های بسیاری را باید در نظر گرفت که *جین رایش هولد2 در نوشته‌ای چنین موشکافانه آورده است: « درواقع‌هایکو کوچکترین قالب ادبی است که بیشترین قوانین را دارد و هیچ‌گاه از متحیر ساختن مخاطب خود دست نمی‌کشد.»
یکی از مهم‌ترین نکاتی که باید مورد توجه قرار گیرد سکوت واژه3 یا وقفه در هایکو است. از آنجایی که این موضوع اهمیت زیادی دارد رایش هولد آن را برای اولین‌بار در مقاله خود می‌آورد:
«اولین و مهم‌ترین راهنمای من که آگاهانه یا غیرارادی آن را دنبال می‌کردم آن است که هایکو باید به دو بخش تقسیم شود. این جنبه مثبت قاعده است چراکه هایکو نباید در یک جمله خوانده شود. باید با وقفه‌ای که مطابق قواعد صرف و نحو است، کو4 به دو بخش تقسیم شود. بنابر نمونه‌های زبان ژاپنی این بدان معنا است که خط اول (5 هجایی) به وسیله دستور زبان یا نقطه‌گذاری از ادامه نوشته جدا شود. (در خواندن و نوشتن زبان ژاپنی «- »5 و « , »6 به‌عنوان سکوت واژه پذیرفته شده‌اند.)»
به کمک این سکوت، زیبایی واقعی هایکو تحقق می‌یابد. با وقفه ایجاد شده خواننده مجبور می‌شود تا با قوه تخیل خود دو بخش جدا شده هایکو را با هم مرتبط سازد. با کنار هم گذاشتن این دو، هایکونویس می‌تواند تأثیر بسیاری در مخاطب ایجاد کند یا دیدگاهی به او بخشد که تا به حال نداشته است یا موضوعات پیش‌پا افتاده‌ای را به تصویر کشد که تاکنون از دیدگان خواننده دور مانده‌اند، بسیاری از کارشناسان معتقدند که قدرت واقعی یک‌هایکو متکی بر این سکوت و ارتباط دو بخش جدا شده با هم است، هایکو ساختاری متشکل از دو بخش به همراه یک مکث در میان آن دو قسمت دارد. قدرت و تاثیرش به‌عنوان یک قالب ادبی از ارتباط دو تصویر ارایه شده و هیجان و شگفتی‌ای است که تصویر دوم بر مخاطب ایجاد می‌کند. در هایکوی ژاپنی این وقفه از طریق سکوت واژه ایجاد می‌شود. هارولد هندرسون7 تعدادی از این سکوت واژه‌ها را در کتاب خود «مقدمه‌ای بر هایکو8» آورده است که ازجمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
«کا9 » علامت سوال محاوره‌ای و« یو10 » علامت تعجب است. بدیهی است که معادل‌سازی برای این کلمات در زبان انگلیسی امری غیرممکن است.
همچنین ریچارد گیلبرت11 به‌طور همزمان در مقاله خود با عنوان «سنجاقک فصلی12» می‌گوید: تقلید مستقیم سکوت واژه از نظر زبانی برای هایکوی انگلیسی ممکن نیست. با این حال تقلید کردن از اصول کلی ممکن است، به عبارت دیگر در هایکوی انگلیسی اغلب از نقطه‌گذاری برای ایجاد سکوت استفاده می‌شود. این کار با استفاده از علایم نقطه‌گذاری همانند موارد زیر صورت می‌پذیرد:
*علامت ایجاز ( ... )
« بعدازظهر گرم...
تنها صدای چلب چلوبِ
طناب زدن»
(آنیتا ویرژیل13)
*خط تیره ( - )
« طرقه تنها
سوار بر نی روی جزر و مد-
موج‌زدن ابرها »
(نیکولاس ویرژیلیو14)
*نقطه ویرگول (؛ )
« از گوش دادن دست کشیدم؛
همین کار را می‌کند
جیرجیرک »
(آریزونا زیپر15)
در موارد بالا از ویرگول‌ها و نقطه‌گذاری استفاده شد اما باید توجه داشت اثری ارزشمند‌تر است که بدون به کار بردن از هیچ قانون نقطه‌گذاری و با ایجاد وقفه طبیعی، پدید آمده باشد.
« ایوان رنگ نشده
مه رسیده است
پای در بسته »
(جین رایش هولد)
در هایکوی بالا رایش هولد سعی دارد تا به کمک معنا شما را در یافتن سکوت یاری رساند. (وقفه میان ایوان رنگ نشده و مه). با بررسی هایکوی بالا مشاهده می‌شود که سکوت هنگام کنار هم گذاشتن دو تصویر یا مفهوم مجزا برجسته شده است. هر سکوت واژه به همراه خود یک تعجب یا آوای شگفتی در پی دارد. تقریبا همگی، صدای جیرجیرک‌ها را شنیده‌ایم. زمانی‌که به آنها نزدیک می‌شوید ناگهان خاموش می‌شوند. هنگامی‌که چنین تجربه‌ای از پیش داشته‌اید با خواندن هایکو، آن احساس را دوباره تجربه می‌کنید و به همان مزرعه یا جنگلی می‌روید که این تصویر در پیش چشم شما نقش بسته است. به‌هایکوهای بالا توجه و سعی کنید تا محل وقفه‌ها و سکوت واژه‌های آنها را بیابید چراکه این جوهره ناب هایکو است.
توضیحات بیشتر در «پیامی از هوشینو تاکاشی16»:
«سکوت واژه معرفی شد تا هوکو17 بتواند در جایگاه خود که بیشتر در شعر بلندی به اسم واکا18 است، قرار گیرد و بدیهی است که این امر بدون وجود سکوت واژه غیرممکن است. بنابراین سکوت واژه با وقفه، افزودن بر پویایی و عمق، ایجاد ساختارهای پیچیده‌تر، به هایکو جان می‌بخشد، در غیر این صورت اثری تهی خواهیم داشت.»
تاکاشی در مقاله اخیر خود به 18 سکوت واژه اشاره می‌کند. این درحالی است که هندرسون 5 سکوت واژه در پیوست کتاب خود به‌سال 1958 میلادی منتشر کرد. همانند نمونه‌های فوق این سکوت واژه‌ها نشانه‌های کلامی در هایکوی ژاپنی هستند. از آنجایی که سکوت در هایکو از اهمیت بالایی برخوردار است باید توجه داشت تا از تأکید بیش از حد بر آن خودداری کرد. تاکید فراوان بر وقفه سبب ایجاد مکث طولانی شده و تعادل‌هایکو را بر هم می‌زند. به همین دلیل برای محو کردن این تأکید غیرمعمول، خواننده از دو خط دیگر به‌طور گذرا عبور می‌کند و این باعث می‌شود تنها بخش بزرگنمایی شده در ذهن مخاطب باقی بماند.
«روی شاخه‌های لخت درختان
کلاغی بر آشیانه آرام گرفته
هوای گرگ و میش پاییزی»
(باشو19- ترجمه از کارتر20سال 1991)
در این ترجمه، وقفه در خط دوم به‌طور آشکار تعادل کل هایکو را به خطر می‌اندازد. شاید بهتر آن بود تا از روش‌های دیگری برای ایجاد مکث استفاده می‌شد.
** برای آگاهی خواننده فارسی زبان، روایت خود از این هایکو را می‌آورم(مترجم)
« روی شاخه‌ای بی‌برگ
کلاغی بر آشیانه‌اش
سپیده‌دم خزانی»
بعد از درک اهمیت سکوت واژه، خوانندگان بهتر می‌توانند برخی از عناصر یک هایکوی شاخص را در مقابل یک اثر معمولی بشناسند. هنگام خواندن و نوشتن، علاقه‌مندان هایکو باید بدانند لحظات خوب و دل‌انگیز به وسیله یک‌هایکوی شاخص ایجاد می‌شود. در بیشتر مواقع احساس خوبی که نویسنده یا خواننده هنگام خواندن آن اثر پیدا می‌کند متاثر از سکوت واژه یا مکث موجود در اثر است.
پانوشت:
1.Haiku
2.Jane Reichhold
3.Kireji
4.Ku
5. Dash
6.Comma
7.Harold G. Henderson
8.An Introduction to Haiku
9.Ka
10.Yo
11.Richard Gilbert
12.The Disjunctive Dragonfly
13.Anita Virgil
14.Nicholas Virgilio
15.Arizona Zipper
16.A Message from Hoshino Takashi
17.Hokku
18.Waka
19.Basho
20.Carter
پروانه خواب‌آلود
*جین رایش هولد، زاده اوهایو در آمریکاست. هنر و روزنامه‌نگاری را در دانشگاه‌های اوهایو و سانفرانسیسکو فرا گرفت. بین سال‌های 1966-1962 میلادی، به کودکان نقاشی و شعر می‌آموخت. به سال 1963 در مجله‌های مختلف شعرهایی به سبک آزاد چاپ می‌کرد. بین سال‌های 1971-1967 در کالیفرنیا کارگاه شعری دایر کرد و هایکوهای او در آمریکا، هلند، کانادا، سوییس و رومانی چاپ شد. در سال 1971 به آلمان غربی کوچید و در این کشور مجسمه‌سازی با نخ و طناب را ابداع کرد که در سراسر اروپا به نمایش درآمد. او به‌عنوان نخستین زن آمریکایی در سازمان هنرمندان آلمان به عضویت درآمد و از سال 1979 رسما به سرودن و چاپ و انتشار هایکوهایش اقدام کرد. عضو انجمن هایکوسرایان آمریکا و برنده جایزه موزه هایکو در توکیو شد و از امپراتور و ملکه ژاپن تقدیرنامه دریافت کرد. (برگرفته از کتاب پروانه خواب‌آلود، مجموعه هایکو، کتابسرای نیک، ۱۳۸۸- کاوه گوهرین)