|  مجید سلیمی‌بروجنی  |  

کمی بیش از نیم‌قرن پیش، یعنی در شهریورماه سال 1339، نمایندگان پنج کشور حاشیه خلیج‌فارس یعنی ایران، عراق، کویت و عربستان به همراه ونزوئلا در شهر بغداد گردهم آمدند؛ گردهمایی‌ای که نتیجه آن شکل‌گیری سازمان کشورهای صادرکننده نفت یا اوپک بود. مجادلاتی که از سال‌ها پیش در اکثر کشورهای عضو اوپک با شرکت‌های نفتی صاحب امتیاز شروع شده بود و زورگویی‌هایی که این شرکت‌ها تحمیل می‌کردند، اندک اندک این کشورها را به این نتیجه رساند که به تنهایی نمی‌توانند در برابر هفت خواهران نفتی، مقاومت کنند. این کشورها به تکنولوژی و سرمایه نیاز داشتند و اگر شرایط قراردادی سخت‌تری را وضع می‌کردند، شرکت‌های مزبور سرمایه خودشان را به جای دیگری انتقال می‌دادند. لذا به این نتیجه رسیدند که باید با همکاری دسته‌جمعی این کار را به سرانجام برسانند. این سیاست که در سال‌های اوج قیمت نفت اجرا شد زمینه را برای کوتاه آمدن کشورهای غربی در جنگ فراهم کرد و در آن زمان از این سیاست و نتایج آن به‌عنوان اولین پیروزی جهان سوم بر قدرت‌های غربی یاد کردند. با افزایش تدریجی تعداد کشورهای عضو سازمان، نفوذ اوپک افزایش یافت و مذاکراتی بین طرف‌های قرارداد صورت گرفت که از جمله می‌توان به طرح مشارکت در دهه 1960 اشاره کرد که براساس آن کشورهای عضو سازمان در تولید و صادرات نفت سهیم می‌شدند. بر اساس آمار اوپک، قیمت نفت از 67/1 دلار در سال 1970 به 05/3 دلار در سال 1973 و 73/10 دلار در سال 1974 رسید. ارزش صادرات نفتی کشورهای عضو اوپک از 2/17 میلیارد دلار در سال 1970 به 3/41 میلیارد دلار در سال 1973 و 2/125 میلیارد دلار در سال 1974 رسید. شوک اول نفتی در سال 1973 عامل اصلی افزایش قیمت نفت در این زمان بود. با بروز شوک نفتی دوم در سال 1979 که همزمان با پیروزی انقلاب اسلامی ایران بود، درآمد نفتی کشورهای عضو اوپک مجددا افزایش یافت و به 214 میلیارد دلار رسید. در سال 1986، شوک نفتی جدید این بار در جهت کاهش قیمت‌های جهانی نفت روی داد. قیمت نفت از 01/27 دلار در سال 1985 به 53/13 دلار رسید و باعث شد درآمد کشورهای اوپک از محل صادرات نفت از 9/152 میلیارد دلار در سال 1985 به 4/98 میلیارد دلار در سال 1986 کاهش یابد.
اما با گذشت چند دهه از عمر این سازمان، به نظر می‌رسد از آن قدرت زیاد و اثرگذاری بالای اوپک در عرصه جهانی خبری نیست. افول قدرت اوپک در جهان به دنبال سرمایه‌گذاری‌های کلانی که در زمینه انرژی‌های نو انجام شده است و تنش‌های سیاسی و ژئوپلیتیکی که در خاورمیانه وجود دارد، سبب شد بازار نفت دنیا از انحصار اوپک خارج شود. افول اوپک در عرصه صنعت نفت دنیا مقوله‌ای است که در سال‌های اخیر بارها به آن پرداخته شده است. شاید مهم‌ترین دلیل این موضوع را بتوان از بین رفتن همبستگی کشورهای عضو اوپک و عدم پایبندی به قوانین و سیاست‌های تدوین‌شده در جلسه دانست. دلیل دیگر را می‌توان به سرمایه‌گذاری‌های کلان آمریکا در تولید انرژی‌های نو و اثربخشی این سرمایه‌گذاری‌ها در کنار افزایش تولید گاز طبیعی شیل در این کشور دانست که می‌تواند آمریکا را به یک صادرکننده گاز تبدیل کند. افزایش قدرت روسیه در بازار انرژی دنیا کاست. درواقع سیاست اوپک برای بالا نگهداشتن قیمت نفت از طریق محدود کردن حجم تولید با سیاست‌های روسیه در تناقض است و اغلب سبب می‌شود تا اوپک توانایی کنترل قیمت و کنترل بازار را از دست بدهد. ولی مهم‌ترین نشانه افول اوپک در بین اعضای این سازمان به‌خصوص تولیدکنندگان بزرگش به نقش خود در بازار نفت دنیاست. در کل به نظر می‌رسد که این روزها اعضای اوپک تمایلی به افزایش قیمت نفت در بازار ندارند زیرا بر این باورند که با افزایش قیمت این منبع انرژی بیش از پیش قدرت رقابت خود را در بازار نفت دنیا از دست می‌دهد. از طرفی بحران‌های ایجادشده در کشورهای خاورمیانه، درگیری‌های کشور عراق، تحریم‌های غرب علیه برنامه هسته‌ای ایران و وضعیت نفت این کشور همگی سبب شد تا به تدریج قدرت اوپک در بازار نفت دنیا کاهش یابد. شکاف میان کشورهای عضو سازمان و به‌طور خاص ایران و عربستان تصمیم‌گیری در بسیاری از موارد را با مانع روبه‌رو کرده است. نمونه‌هایی از موارد بالا نشان می‌دهد این ایده که قدرت اوپک در بازار نفت با افول مواجه شده، روز به روز در حال گسترش و فراگیری است؛ ایده‌ای که هر روز دلایل بیشتری در دفاع از آن اعلام می‌شود.