امیرجلال حاتمی روانشناس
روانشناسان، جامعه‌شناسان و فلاسفه هنگام معرفی انسان به یک نکته اشاره می‌کنند، «انسان موجودی است اجتماعی» در این تعریف، اجتماعی‌بودن با زندگی جمعی داشتن متفاوت است. درواقع تأکید این دسته از دانشمندان در اجتماعی بودن، وجود ارتباط بین اعضای یک مجموعه است، ارتباطی که پیام و هدف خاصی را به همراه دارد. درواقع نیاز زندگی اجتماعی برقراری ارتباط است. انسان برای ارضای این نیاز، در دوره‌های مختلف شیوه‌های متفاوتی را برگزیده است. در جوامع کوچکتر که امکان برقراری ارتباط به شکل مستقیم وجود داشته، همواره زبان‌گفتاری و بدنی روشی برای برقراری ارتباط بوده است. اما با گسترش جوامع و اهمیت یافتن مفهومی به نام فاصله، ابزارهای ارتباطی دیگری به‌وجود آمد. این روش‌ها توانایی انتقال پیام را از نقاط جغرافیایی متفاوت داشتند. در ابتدایی‌ترین اشکال آن می‌توان از علامت‌گذاری روی درخت‌ها و اراضی، استفاده از دود، انعکاس صدا در دامنه کوه‌ها، نقاشی‌کردن بر دیواره غارها و... نام برد. اما پس از به‌وجود آمدن خط، روش ارتباطی جدیدی در بین دیگر روش‌ها نمایان شد و آن هم نوشتن نامه بود. متخصصان علوم‌ارتباطات در تعریف نامه می‌گویند: «نامه وسیله ارتباطی سنتی نوشتاری برای ارتباط میان دو شخص یا گروه است که معمولا برقراری این ارتباط بین کسانی است که در مکان‌های جغرافیایی مختلف هستند.
نامه در دوران تکامل خود هم از نظر کارکرد و هم از نظر مخاطب تغییراتی را داشته است. مخاطب نامه، هم می‌تواند فرد مشخصی باشد و هم می‌تواند گروه خاصی را دربر بگیرد. به‌طورکلی دسته‌بندی‌های متفاوتی از نامه ارایه می‌شود. نامه‌های اداری که کارکرد آن ارسال پیام به شکل رسمی است، نامه‌های علمی که مجادله‌ها و حجت‌های علمی به‌خصوص فلسفی را در خود جای داده، نامه‌های عاشقانه که شامل بیان هجر و فراق عاشق بوده یا شور و شوق دیدار معشوق را بیان می‌کند و نامه‌های سیاسی که فریاد کمک‌خواهی مظلومی در برابر حاکم جبار زمانه به‌همراه داشته است. این دسته‌بندی‌ها نشان‌دهنده اهمیت این ابزار در جوامع انسانی است.
اما نکته قابل‌تامل درمورد نامه در مقایسه با دیگر وسایل ارتباطی، ماندگاری آن در عصر حاضر است. گذشته تاریخی نشان می‌دهد که تمام ابزارهای ارتباطی از بدوی‌ترین و ساده‌ترین تا پیچیده‌ترین آنها در برابر تکنولوژی‌های جدید که امکان ارتباط آسان‌تر را فراهم می‌کنند سر تسلیم فرود آورده و به تاریخ پیوسته‌اند و جز خاطره‌ای از آنها به جا نمانده است اما این موضوع درمورد نامه صدق نمی‌کند. سوال اینجا مطرح می‌شود که چرا با وجود تلگراف و تلفن، اینترنت و وب جهانی همچنان نامه به‌عنوان یک وسیله ارتباطی مورد استفاده قرار می‌گیرد؟ راز ماندگاری این ابزار چیست؟
برای پاسخ دادن به این سوال نیازمند بررسی ویژگی‌های نامه هستیم. چند ویژگی مشترک در تمام دسته‌بندی‌های نامه (به جز نامه‌های اداری) وجود دارد که می‌توان ذکر کرد. 1- مفهوم فاصله: در تمام نامه‌ها این نکته نمایان است که بین نویسنده نامه و مخاطب آن فاصله وجود دارد، این فاصله می‌تواند جغرافیایی باشد یعنی از دو اقلیم متفاوت، می‌تواند زمانی باشد مانند نامه‌هایی که برای نسل‌های بعدی نوشته می‌شود و می‌تواند فاصله روانی باشد که نویسنده نامه، خود را دور از مخاطب نامه می‌داند، هرچند که فاصله زمانی و مکانی بین آنها وجود ندارد. 2- مفهوم ماندگاری: دیگر ویژگی نامه، ثبات و ماندگاری است. نویسنده نامه با علم به اینکه این نامه برای مدت طولانی در اختیار مخاطب خود قرار دارد، نامه می‌نویسد و این ویژگی تضمین‌کننده حضور غیرفیزیکی نویسنده در کنار مخاطب نامه است. 3- بیان هیجانات: از ویژگی دیگر نامه‌ها بروز هیجانات است، این هیجانات درقالب غم معشوق از دوری دلبر خویش یا اشتیاق عاشق برای رسیدن به معشوق یا فریاد دادخواهی مظلوم از ظالم و حتی بیان پیام محبت از جانب حاکم برای مردم خویش است.
درواقع روانشناختی‌ترین ویژگی نامه همان کارکرد هیجانی‌اش است. به واقع این ویژگی است که نامه را از دیگر ابزارهای ارتباطی متمایز می‌کند. هنگام نوشتن نامه در اغلب مواقع نویسنده از طریق واژگان، هیجانات (منفی یا مثبت) خود را روی کاغذ می‌آورد. این بروز هیجانات را روانشناسان تحت‌عنوان تخلیه‌هیجانی catharsis معرفی می‌کنند. فرآیندی که به کمک آن، هیجانی کاذب از وجوه روانی فرد کاسته می‌شود و به صفحه کاغذ انتقال پیدا می‌کند. شاید راز ماندگاری نامه را نیز بتوان در این ویژگی دنبال کرد. ویژگی روانشناختی‌ای که در دیگر ابزارهای ارتباطی موجود نیست. نویسنده نامه علاوه بر اینکه پیامی را به مخاطب می‌دهد با تخلیه هیجانی به آرامش و انبساط‌خاطری دست پیدا می‌کند، آرامشی که تنها در لغزش قلم روی صفحه صاف کاغذ به‌وجود می‌آید، آرامشی ماندگار و مکتوب. درواقع باید علت ماندگاری نامه را برابر گسترش وسایل ارتباط جمعی که آسان‌تر، سریع‌تر و سهل‌الوصول‌تر هستند این ویژگی منحصربه‌فرد آن دانست.