شیوا سعیدی ، گروه اقتصادی شهروند| هر کشور آب موردنیاز خود را از منابع مختلفی تأمین می‌کند که یکی از آنها رودهای جاری است. این رودها همیشه از داخل یک کشور سرچشمه نمی‌گیرند. این سرچشمه‌های حیات، گاهی اوقات چند‌هزار کیلومتر را طی می‌کنند و از دو یا چند کشور می‌گذرند. به همین دلیل منازعات آبی میان کشورها از دیرباز وجود داشته است. در منطقه‌ای مانند خاورمیانه که ذاتا خشک است و اکنون به دلیل تغییرات آب‌وهوایی خشک‌تر هم شده، آب یعنی آبادانی و هیچ کشوری حاضر نیست به راحتی آب را در اختیار دیگری بگذارد. موقعیت جغرافیایی ایران به‌گونه‌ای است که 26رود کوچک و بزرگ 22درصد از مرزهای ایران را تشکیل می‌دهند اما 5رود بزرگ هیرمند، هریرود، اروند رود، اترک و ارس نقش حیاتی برای ایران دارند. در این میان از منازعات مربوط به 2رود هریرود و هیرمند بیش از بقیه توجه کارشناسان بین‌المللی را به خود جلب کرده است. این 2 رود در شرق ایران و در همسایگی افغانستان و ترکمنستان جریان دارند. هر 3 این کشورها نیز آب‌وهوایی خشک دارند و این 2 رود برای آنها ارزش زیادی دارد.
از سوی دیگر قراردادهای استعماری، خشکی آب‌وهوا و تنش‌های سیاسی در داخل افغانستان و همچنین میان این کشور و ایران به بروز اختلافاتی درباره آب منجر شده است. به همین دلیل تا به امروز این اختلافات همچنان ادامه دارد. براساس قراردادهای بین‌المللی آب رودهای مشترک باید میان کشورها به‌طور مساوی تقسیم شود اما این تقسیم‌بندی همیشه امکان‌پذیر نیست. برهمین اساس جنگ آب میان افغانستان و ایران یکی از دلایلی است که رابطه
2 کشور را تحت‌تأثیر قرار داده است.
«حق‌آبه» ای که پرداخت نمی‌شود
رودخانه هیرمند با آورد تقریبی سالانه 5/8میلیارد مترمکعب از کوه‌های غرب کابل سرچشمه گرفته و پس از طی 1050کیلومتر وارد ایران می‌شود. در حال حاضر سهم ایران از آب این رودخانه حدود 26مترمکعب در ثانیه یا 800میلیون مترمکعب در سال است.
برای حل این مشکل در قرن‌های نوزدهم و اوایل قرن بیستم، انگلیس میان ایران و افغانستان داوری کرد و در دهه 50میلادی به دلایل ژئوپلتیکی آمریکا نیز سعی در دخالت داشت. در هر حال هیچ توافقی در این زمینه به‌دست نیامد و مشکل از لحاظ فنی باقی ماند. طی 2دهه بعدی هر دو کشور اهمیت کمی به این اختلاف دادند، زیرا در آن مقطع آب برایشان حیاتی نبود اما در 1972میلادی این اختلاف شدت گرفت و در 1973میلادی معاهده رودخانه هیرمند بسته شد. در این معاهده ایران روابط بین‌المللی را به آب برتری داد و به همین دلیل از در مصالحه وارد شد.
اما در آن زمان کودتای افغانستان اتفاق افتاد با این حال افغان‌ها معتقدند با وجودی که این کودتا، مانع تصویب قرارداد آب هیرمند میان ایران و افغانستان شد، اما ایران از سهم 26مترمکعب در ثانیه خود از هیرمند استفاده کرده است. با این حال هم‌اکنون مدت اعتبار این قرارداد نیز به پایان رسیده است و اگر ایران خواهان جریان یافتن آب هیرمند است، باید قرارداد تازه‌ای را با دولت افغانستان منعقد کند و حق‌آبه آن را نیز بپردازد. بر همین اساس است که جریان آب هیرمند به دریاچه هامون قطع شده است، البته آنها مدعی هستند که این مطالب به اطلاع دولت ایران نیز رسیده است.
با تمام این تفاسیر این منازعه همچنان ادامه دارد و ایران هنوز هم خواهان حق‌آبه خود از رود هیرمند است. طی سالیان گذشته افغان‌ها بارها نظر خود درباره این موضوع را تغییر داده‌اند.
خشکی هیرمند
با نزاع ناعادلانه افغان‌ها
در سال 1992میلادی نماینده سازمان ملل که از دریاچه هامون بازدید می‌کرد به ایران قول داد تا از خشک شدن این دریاچه و تضییع حق‌آبه ایران جلوگیری کند زیرا افغانستان با منحرف کردن مسیر رودخانه سدهای متعددی روی آن ساخته که این اقدامات به خشکی هامون منجر شده است. در بهار 1393 رایزنی‌های دیپلماتیک دو کشور و سازمان ملل همراه بارش سنگین سبب شد دشت هامون سیراب شود اما این میزان فقط 10درصد آب موردنیاز هامون بود و مردم این منطقه همچنان در بیم و امید کم‌آبی
به‌سر می‌برند.
در سال‌های اخیر مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارشی با عنوان «منابع آب دشت سیستان» با بررسی تاریخچه رژیم حقوقی رود هیرمند و تبیین معاهدات منعقده پیشین میان ایران و افغانستان برای استفاده از آب این رود، اعلام کرد: در مجموع شرایط برای جمهوری اسلامی ایران در استفاده از حق‌آبه رود هیرمند عادلانه نیست. معاهده سال ۱۳۵۱ میان ایران و افغانستان با وجود داشتن ضعف‌ها و کاستی‌های فراوان و با وجود این‌که در بسیاری موارد به ضرر ایران است، به درستی از سوی مقام‌های کشور افغانستان اجرا نمی‌شود و در عمل ایران به حقوق مندرج در این معاهده نیز دست نمی‌یابد. براساس تحلیل مرکز پژوهش‌های مجلس، در معاهده مذکور میزان حق‌آبه ایران از رود هیرمند در سال‌های نرمال و بالاتر از نظر بارندگی تنها ۲۶مترمکعب در ثانیه است، این در حالی است که میزان نیاز منطقه سیستان به آب اعم از شرب، صنعتی، خدماتی، تولیدی و کشاورزی در طول یک‌سال در حدود
1.8 تا 2میلیارد مترمکعب است.
سلما، سد دوستی را می‌خشکاند
رودخانه هریرود در شرق کشور با ثانیه حجم آب جا به جا شده در سطح مشخص (دبی) متوسط سالیانه حدود 1/2میلیارد مترمکعب جاری است که طبق آخرین توافق انجام شده، کشور ایران حق استفاده از 50درصد آب را دارد. میزان برداشت فعلی آب از رودخانه هریرود حدود 150میلیون مترمکعب است و این رودخانه که حدود 112کیلومتر از مرز مشترک ایران و ترکمنستان را تشکیل می‌دهد پس از دریافت شاخه کشف رود از ایران خارج می‌شود. هرچند میزان آب خروجی از این نقطه گزارش نشده است، ولی به نظر می‌رسد این مقدار می‌تواند به‌عنوان درصدی از آب خروجی کشور به حساب آید. این رود نیز در منطقه‌ای خشک جاری است. ایران و ترکمنستان دو مصرف‌کننده بزرگ آب هریرود هستند. این دو کشور در سال 1379 عملیات ساخت سد دوستی روی هریرود را آغاز کردند که در 75کیلومتری شهرستان سرخس قرار دارد. در فروردین 1384 این سد فعالیت خود را آغاز کرد.
در آن دوره برای سد دوستی گنجایش 1250میلیون مترمکعب در نظر گرفته شد. از سوی دیگر افغانستان نیز مدت‌ها بود که تصمیم داشت روی این رودخانه سدی بسازد و به این وسیله بخشی از برق و آب مورد نیاز خود را تأمین کند. این سد در افغانستان به پروژه بند سلما معروف است. این پروژه بزرگ‌ترین برنامه زیربنایی تاریخ افغانستان است که در زمان حکومت سردار محمد داوود خان اولین رئیس‌جمهوری افغانستان طرحریزی شد و کار مقدماتی آن در همان زمان آغاز و تا 25درصد تکمیل شد. اما وقوع جنگ‌های خونین در این کشور موجب توقف آن در سال ۱۳۵۷ شد. پس از سقوط طالبان، دولت افغانستان بند سلما را نخستین برنامه بزرگ سازندگی‌اش عنوان کرد و سال ۱۳۸۶ عملیات اجرایی پروژه ادامه یافت. این در حالی است که ایران و ترکمنستان با احداث این سد مخالف هستند. زیرا ورودی آب سد دوستی که توسط این دو کشور روی هریرود احداث شده است را 73درصد کاهش می‌دهد.
اولین زیان برای خراسان و مشهد
آب هریرود تأمین‌کننده آب منطقه خراسان ایران است ولی دولت افغانستان اعلام کرده نسبت به این نگرانی‌ها بی‌توجه است و احتمالا تا سال آتی میلادی سد سلما را تکمیل خواهد کرد. در این میان، طی سال 1392 مشخص شد آب ورودی به سد دوستی که یکصد‌میلیون مترمکعب از آب آشامیدنی شهر مشهد را تأمین می‌کند، به صفر رسیده است.
یکی از دلایل اصلی خشک شدن دریاچه سد دوستی، تکمیل پروژه سد سلما بر هریرود است. با تکمیل این سد بیش از ۴۲مگاوات برق موردنیاز هرات و ولایات همجوار آن تأمین و بیش از ۲۰۰هزار جریب زمین از مسیر هریرود تا مرز ایران در منطقه ذوالفقار افغانستان آبیاری خواهد شد. همچنین کشور هند متعهد شده تا این سد را از کمک‌های بلاعوض خود احداث کند.
افغانستان: مذاکره نمی‌کنیم
در همان زمان مقامات افغان نیز اعلام کرده‌اند برنامه‌ای برای مذاکره با ایران درباره حق‌آبه آن ندارند، بنابراین در حالی که مقامات افغانی می‌گویند، برنامه‌ای برای مذاکره با ایران درباره حق‌آبه ندارند؛ اما تحلیلگران و کارشناسان غربی هشدار می‌دهند که نبود موافقتنامه‌ای در این زمینه، می‌تواند روابط افغانستان با ایران را بدتر کند. مقامات افغان تاکنون چندین‌بار ایران را به طرحریزی حملاتی علیه سد سلما متهم کرده‌اند. با این حال، هیچ مدرکی مبنی بر اقدام منفی ایران علیه این سد موجود نیست و ایرانیان تنها به‌طور پیوسته خواستار مذاکره در این زمینه هستند.
عدم‌وجود توافق و تفاهم
موسسه مطالعاتی «شرق ـ غرب» در سال ۲۰۱۰ با انتشار گزارشی درباره منابع آبی افغانستان، تأکید کرد: همکاری همسایگان درباره منابع آب، یک گزینه و انتخاب نیست، بلکه تنها راه موجود است. بنابر این گزارش، نبود موافقتنامه‌های دوجانبه یا منطقه‌ای در این زمینه، تهدیدی جدی را متوجه توسعه پایدار و امنیت در منطقه کرده است. در اردیبهشت‌ماه سال‌جاری نیز خبر رسید که کار پروژه سد سلما بی‌وقفه در 5 بخش، جریان دارد. سرکنسول هند نیز تعهد کرده بود تا پایان سال‌جاری میلادی این سد را تحویل دهد. هند برای تکمیل این پروژه 200میلیون دلار سرمایه‌گذاری کرده است.