رضا گرشاسبی پژوهشگر

كار ساخت حرم‌هاي مطهر امامان معصوم عليهم‌السلام از ديرباز يكي از اشتياق‌هاي دلنشين ايرانيان بوده است. به‌گونه‌اي كه هنرمندان ايراني با پي‌گيري گسترده سعي داشته‌اند در ساخت حرم  تمام هنر خود را بكار ببندند. در اين ميان مي‌توان از بناها، معماران، نجاران، آيينه‌كاران، گچ‌كاران،  تذهيب‌كاران، خطاطان و خوشنويسان بسياري نام برد كه متاسفانه نامي از آنان نيست اما ارزش معنوي آثار ايشان را مي‌توان به شكل زيبايي در موزه حرم مطهر امام حسين (ع) مشاهده کرد. با اين حال به نظر مي‌رسد كه بايد در رابطه با اماكن متبركه  دقت بسزايي به خرج داد و در نگهداري نشانه‌هاي تاريخي اين اماكن كوشيد.
 آنچه ما امروز به نام حرم مطهر امام حسين(ع) مي‌شناسيم در بخش مركزي شهر كربلا و در موقعيت جغرافيايي 32 درجه و 37 دقيقه شمالي و 44 درجه و 1 دقيقه و 56 ثانيه شرقي  واقع شده  و از  مساحت  تقريبي  13000 متر مربع برخوردار است. براساس منابع موجود معماري،  محيط حرم مطهر500 متر مي‌باشد      
مجموعه حرم مطهر داراي 10 درب  مي‌باشد كه باب‌القبله در جنوب حرم و  9 درب ديگر حرم با نام‌هاي باب‌الرجا، باب قاضي‌الحاجات، باب‌الشهداء، باب‌الكرامه، باب‌السلام، باب‌السدره، باب‌السلطاني، باب‌الراس الشريف و باب‌الزينبيه(س) جملگي‌ رو به تل‌زينبيه باز مي‌شوند.
در داخل حرم علاوه بر صحن حرم شریف حضرت امام  حسين(ع)،  حرم مطهر حضرت علي‌اكبر(ع) در پايين پاي امام حسين(ع)، حرم حضرت
علي‌اصغر (ع) در آغوش امام (علت 6گوشه‌شدن ضريح همين قرارگيري مزار علي‌اكبر(ع) در زير پاي امام مي‌باشد)، شهداي كربلا در پايين پاي حضرت علي‌اكبر(ع)، حبيب بن مظاهر در ضلع جنوبي حرم و مزار ابراهيم مجاب در شمال غربي حرم قرار دارند.
در داخل حرم همچنين قبور عده‌اي از علما در نزديكي قبور شهدا و تعدادي از پادشاهان شيعه ايران  ازجمله برخي پادشاهان قاجار و اصلاح‌گر بزرگ تاریخ ایران امیركبیر، در رواق شمالي قرار دارند.  در نوشته حاضر سعي بر اين شده تا با استفاده از منابع و ماخذ موجود اينترنت ساخت حرم مطهر و ابنيه اطراف حرم حسيني مورد بررسي قرار گيرد.

نخستين بنايي كه به نام حرم امام حسين(ع) ساخته شد روز 13 محرم الحرام‌ سال 61 هجری و 3 روز پس از واقعه عاشورا  بود. مصالح اين بنا همه  از گچ و آجر بود  و در نزدیکی آن مسجدی  قرار داشت. آن زمان  قبیله بنی‌اسد در نزدیکی کربلا زندگی می‌کردند. این آرامگاه در عهد بنی عباس به‌دستور‌هارون الرشید ویران شد و خانه‌های شیعیان همجوار آن خراب گشته و قبر مبارك  را شخم زدند و درخت سدره‌ای را که بنی‌اسد جهت علامت قبر کاشته‌بود، بریدند.
ساختمان حرم در‌سال 65 یا 66 هجری به دستور حاکم آن زمان عراق يعني مختار ثقفی اولین بنا به صورت یک مسجد آجری روی مرقد مطهر حضرت امام حسین (ع) ساخته شد و همچنین روستایی در آن منطقه بنا شد که همان،  هسته شکل‌گیری شهر کربلا شد.
متاسفانه در‌سال 171 هجری به دستور‌هارون خلیفه عباسی شهر کربلا ازجمله بنای اصلی مرقد امام حسین (ع) و حضرت عباس (ع) تخریب شد.
با اين حال در‌سال 198 هجری مأمون عباسی برای نزدیک شدن به طرفداران اهل بیت (ع) و کم‌کردن مشکلات ناشی از قتل برادرش امین اقدام به بازسازی مجدد حرم امام حسین(ع) کرد.
در‌سال 232 هجری متوکل عباسی که کینه شدیدی نسبت به اهل بیت (ع) داشت چهار بار اقدام به تخریب مرقد امام حسین(ع) کرد.
متوکل به دست فرزندش منتصر، در‌سال ۲۴۷ قمری به قتل رسید. منتصر نیز همانند مامون، برخلاف پدرش، به شیعیان امنیت و رفاه داد و باز آرامگاه حسینی را بنا کرد و در کنار آن گل‌دسته بلندی بنا نهاد. حدود ۲۸۰ ق داعی‌الصغیر فرمانروای طبرستان و از نوادگان زید بن علی بن حسین به بازسازی و گسترش آن پرداخت.
در‌سال 248 هجری مرقد امام حسین(ع) توسط منتصر عباسی بازسازی و گسترش داده شد و برای راهنمایی زوار،  یک ستون بلند در صحن حرم  افراشته  گرديد.
در ‌سال 271 هجری حسن علوی پادشاه طبرستان و دیلم، کار توسعه حرم مطهر را برعهده گرفت و اقدام به ساخت مسجدی بزرگ و گسترش حرم کرد.
پس از مرگ وی برادرش محمد علوی  نيز در ‌سال 280 با ساخت ایوان و یک گنبد بزرگ و دو ایوان و دیواری دور حرم و خانه‌های ساکنین کربلا کار ساخت را به پایان رساند.
در‌سال 368 هجری عمران بن شاهین از حاکمان جنوب عراق حرم مطهر را بار دیگر بازسازی کرد.
بین سال‌های 369 تا 372 هجری به دستور عضدالدوله دیلمی کار بازسازی و گسترش و ساخت حرمین امام حسین(ع) و حضرت ابوالفضل العباس(ع)آغاز شد.
از‌سال 740 تا 790 هجری در دوره سلاطین آل جلایر بازسازی و ساخت بنای اصلی و کنونی حرمین مطهر امام حسین(ع) و حضرت عباس (ع) انجام  پذيرفت. در اين دوره است كه ایوان طلا را بنا مي‌كنند.

پادشاهان صفویه ضمن انجام تعمیرات و نصب تزیینات متعدد ازجمله صندوق و ضریح فولادی، آرامگاه را نیز توسعه دادند. بعضی تعمیرات و ساخت یک کاروانسرا در کنار حرم توسط عثمانی‌ها نیز تا‌سال ۱۱۲۹ ادامه یافت. سپس نادرشاه در‌سال ۱۱۳۵ قمری نیز دست به تعمیراتی وسیع و نصب تزییناتی در حرم زد.
در دوره قاجار، روابطی بهتر از صفویه با عثمانیان داشتند. آغا محمدخان قاجار، نخستین شاه این دودمان، در‌ سال ۱۲۰۵ دستور نوسازی گنبد و تذهیب و تزیین آن را با پوشش طلا صادر کرد. در ۱۸ ذیحجه‌سال ۱۲۱۶ قمری سعود بن عبدالعزیز وهابی در رأس لشکری بزرگ به کربلا حمله کرد و کشتار بی‌رحمانه‌ای به راه انداخت و آرامگاه حسینی را ویران و اموال آن را غارت کرده، تمام قندیل‌های طلا و نقره صفویه و فرش‌های گرانقیمت را به تاراج برد.
پس از آن فتحعلی شاه قاجار دستور تعمیر خرابی‌های وهابیان را داد و ضریح تازه‌ای در‌سال ۱۲۱۸ قمری برای حرم نصب شد. همسر فتحعلی شاه ایوان مقابل قبر و مناره‌های حرم حسینی را طلاکاری کرد. گنبد و صحن در دوره محمدشاه تجدید بنا شد. در‌سال ۱۲۷۳ قمری ناصرالدین شاه تعمیراتی در حرم انجام داد و برای سومین بار در دوره قاجاریه گنبد آستانه تجدید طلاکاری شد. تعمیرات حرم در دوره قاجار همچنان ادامه داشت.
در تمام نقاط حرم حسینی  بسان دیگر مراکز زیارتی عراق نام سلاطین صفوی، قاجار، امیران این دو سلسله روی کتیبه‌ها دیده می‌شد که همگی آنها در دوره صدام نابود شد، تا آثار ایرانی در عتبات به‌طور کامل محو شود. امروزه این نام‌ها تنها در کتاب‌ها، برخی تصاویر و به‌احتمال اسنادی که در آرشیوهای عثمانی برجای مانده، قابل رؤیت است.
به‌نظر می‌رسد از آخرین تعمیرات اساسی حرم، تعمیر ایوان طلا و نصب ستون‌های مرمر بجای ستون‌های چوبی برای آن بوسیله یکی از تجار و معدن‌داران ایرانی (حاج قنبر رحیمی) در‌سال ۱۳۸۹ قمری (۱۳۴۸ خورشیدی) می‌باشد.

ضریح جدید حسینی  در  شهر قم  ساخته شده است كه در‌سال 1391  از قم به كربلا منتقل و پس از نصب در حرم مطهر، در   ۱۵ اسفند ۱۳۹۱ (۲۲ ربیع‌الثانی) از آن رونمایی شد. این ضریح از نظر شکل هندسی مانند ضریح قدیم ولی از نظر ارتفاع کمی بلندتر و مساحت آن حدود ۳۴ متر مربع و تعداد پنجره‌های آن ۲۰ باب است. در ساخت ضریح جدید شش‌گوشه حسینی یک‌صد و هجده کیلو طلا و چهار‌هزار کیلو نقره، ۲ تن مس و‌ هزار و سیصد کیلو برنج و ۵تن چوب ساج جنگلی از برمه به‌کار رفته است. وزن ضریح ۱۲‌هزار کیلو است. ضریح‌های قبلی نیز توسط هنرمندان ایرانی ساخته شده و در دوران صفویه و قاجار اماکن مقدس در عراق توسط پادشاهان مختلف ساخته و مرتب تعمیر و تکمیل شده است. از زمان شهادت حضرت تاكنون اما به دلايل بسيار تعميرات زيادي در ساختمان و فضاي حرم صورت پذيرفته و از طرفي نيز تزیینات متعدد و گسترده‌اي  روي ساختمان و حرم انجام شده است.
حرم حسینی که یکی از شاهکارهای معماری دوره آل‌بویه است، در قلب شهر کربلا واقع و دارای ده در ورودی به داخل صحن شامل: دو در قسمت جنوبی (درب القبله و درب الرحمه) سه در قسمت غربی (درب زینبیه و درب رأس الحسین و درب السلطانیه) دو در قسمت شمالی (درب السدره و درب الاسلام) سه در قسمت شرق صحن (درب الکرامه و درب الشهدا و درب قاضی‌الحاجات) می‌باشد. همچنین دارای ۶۵ حجره‌است که در مقابل هر یک از حجره‌ها یک ایوان قرار دارد. یک مسجد بزرگ نيز  در قسمت شرقی صحن بین درب قاضی‌الحاجات و درب الشهدا و درب الکرامه و در قسمت جنوب صحن تکیه یا خانقاه بکتاشیه احداث شده‌است.
در صحن حسینی، چندین محل جهت انبار فرش‌های حرم و دیگر وسائل آن و در قسمت جنوب شرقی صحن قبر میرزای دوم شیرازی و در قسمت شمال غرب، قبر شیخ عبدالحسین(شیخ العراقین) از مشایخ اجازات و وصی امیرکبیر و در اطرف صحن، جمعی کثیر از علمای امامیه و سلاطین شیعه مدفونند. خود صحن از دو طبقه تشکیل شده‌است که تمامی دیوارهای آن با کاشی مزین است و هیأت شکوهمندی دارد. در وسط صحن، آستانه‌ای قرار دارد که از چهار طرف آن درهای متعددی جهت ورود به رواق‌ها دارد، ولی در اصلی و بزرگ آن در جنوبی حرم است.
در مقابل در حرم ایوان بزرگی واقع است که به ایوان طلا شهرت دارد و دو طرف ایوان چهار کفش‌کن است. دو طرف ایوان دو مناره بلند از طلا است. ایوان دارای سه در ورودی است که به رواق جنوبی حرم منتهی می‌شود، در وسط از آن دو در دیگر بزرگ‌تر می‌باشد و از طلا بوده که در اصفهان ساخته شده‌است. رواق جنوبی حرم را رواق حبیب بن مظاهر اسدی می‌نامند. چون قبر حبیب، شهید کربلا درآن واقع است و بنی اسد او را در مقبره دسته جمعی شهدای کربلا دفن نکرده، قبر جداگانه‌ای برای وی ساختند زیرا از بزرگان قبیله بنی اسد بود.
در داخل حرم صندوق‌های گرانبهایی بر روی قبر قرار دارد که روی آن ضریح نقره نصب است و بالای ضریح اشعاری با طلا ثبت است. کف و دیوارهای حرم و رواق‌ها تا حدود دو متر از بهترین سنگ مرمر ایران است. حرم و رواق‌ها را با کاشیکاری آیات قرانی زینت داده‌اند. تمامی سقف‌های حرم و رواق‌ها به دست هنرمندان ایرانی آینه کاری شده‌است. در قسمت شرقی قبر حسین بن علی، قبر دسته جمعی شهدای عاشورا واقع است و قبر حضرت علی‌اکبر جداگانه در ضریح حسین بن علی می‌باشد.
از قبور علمای بزرگ امامیه، در رواق جنوبی قبر میرزا مهدی شهرستانی و در رواق شرقی قبر آقا باقر بهبهانی (که روی آن صندوق نفیسی نصب است) و مقبره صدر اعظم میرزا محمدتقی خان امیرکبیر و در رواق شمالی حرم، قبر جمعی از سلاطین قاجاریه ازجمله احمد شاه و قبر سید ابراهیم مجاب که دارای ضریح خاصی است و در رواق غربی جنب پنجره بالاسر سیدالشهداء قبر ملا محمدصادق برغانی و برادر وی ملا علی برغانی قرار دارد، در منتهی‌الیه رواق جنوبی محلی است که به قتلگاه معروف است و این اثر از قدیم باقی است. اينجا همان مكان است كه حضرت به شهادت رسيده‌اند.
* در تدوین و نوشتن این مقاله از مطالب سایت‌های مختلف بهره‌برداری شده است.