عباس استادتقی‌زاده    مشاورعالی سازمان پیشگیری و مدیریت‌بحران تهران

بحران به حوادثی اطلاق می‌شود که در طیف وسیع و ابعاد بسیار بزرگ به‌صورت غیرمترقبه و ناگهانی به وقوع می‌پیوندد، آن‌هم بدون اطلاع قبلی و با بار خسارات مادی و معنوی به مردم که تبعات آن تا مدت‌ها در بطن جامعه باقی می‌ماند. خود جامعه بحران‌زده به تنهایی نمی‌تواند بار مصائب و مشکلات پیش آمده را بردوش بکشد و نیاز به حمایت و پشتیبانی از سوی سایر جوامع دارد زیرا بحران‌های بزرگ، اثرات بزرگی را برجای می‌گذارند.    اما با این تعریف، هرحادثه‌ای، بحران یا بلا نخواهد بود. همانند حادثه رانندگی یا حوادثی از این قبیل که در جرگه بحران قرار نمی‌گیرند.
موضوع مدیریت‌بحران در دنیا نسبت به علوم دیگر ازجمله پزشکی، مهندسی و سایر علوم طبیعی و...، عمر درازی ندارد و جزو علوم جدید به حساب می‌آید. اما حوادث و بحران‌ها از بدو زاده‌شدن بشر و آغاز زندگی با او بوده است، ازجمله سیل، زلزله و آتشفشان‌ها که به شکل‌گیری حیات زمین کمک کرده‌اند. این علم به‌نوعی مقابله با مدیریت‌سنتی بحران‌هاست که تجربه را به‌تنهایی در امور حوادث و بحران‌ها مورد توجه قرار می‌دهند.
در کشور ما هم مدیریت بحران به‌صورت سنتی و بیشتر بر مهارت‌ها و تجربه‌های مقابله با حوادث و بحران‌های به‌وقوع پیوسته بازمی‌گردد. اما علم مدیریت‌بحران، علمی نیست که تنها وارداتی باشد. اساسا مدیریت‌بحران در هر کشوری با توجه به حوادث و اتفاقات به‌وقوع پیوسته بومی و خاص اقلیم آن کشور خواهد بود. به‌عنوان مثال، گسل‌ها و قرارگرفتن آنها در نقاط مختلف زمین با شکل و ماهیتی کاملا متفاوت در بروز زلزله‌ها در  کشورها نقش دارد و نحوه وقوع آنها با یکدیگر بسیار متفاوت است. اما اگر بخواهیم در امر پیشگیری از بحران زلزله وارد عمل شویم، محل عبور و قرار گرفتن گسل‌ها با نوع رانش زمین در مکان‌های مختلف دنیا با یکدیگر یکسان نبوده بنابراین باید به شناسایی محل عبور گسل‌ها با نوع مقتضیات آنها اقدام کرده و درجهت پیشگیری، راه‌های بومی اتخاذ شود. همچنین نوع وقوع زلزله یا دیگر بحران‌ها هم با یکدیگر کاملا متفاوت است و این بر نوع برخورد با آن بحران و مدیریت حوادث در هر کشور با سایر کشورها بازمی‌گردد که نگاه عملیاتی در برخورد با بحران‌ها به یک صورت انجام نمی‌شود. به عبارت دیگر، نمی‌توانیم تمامی عملیات یا راهبردهای آنها را به‌صورت اولیه در برنامه‌های مدیریت‌بحران خود با مدل وارداتی صرف آن استفاده کنیم.
در کلانشهر تهران، با وجود قرار گرفتن گسل‌ها در برخی مناطق، به بررسی تطبیقی و ضریب‌اطمینان مناطق مسکونی واقع شده در مسیر گسل‌ها به این نتیجه رسیدیم که نمی‌توان با وجود احتمالات کم به خالی کردن مناطق موردنظر از سکنه اقدام کنیم یا مانع ساخت‌وساز شویم، مگر آن‌که با ضریب بسیار بالای اطمینان، به حریم گسل‌ها دست یابیم. هر جامعه‌ای در مدیریت‌بحران باید آن را با شرایط خود تطبیق دهد. شرایط محیطی، آب، خاک، هوا، شتاب، روان‌گرایی، نوع سازه‌ها و همچنین عمق گسل‌ها در نقاط مختلف دنیا  با هم متفاوت است. حتی تعریف ضوابط ساخت‌وساز در تهران با سایر شهرهای ایران متفاوت است. اما نمی‌توانیم از الگوهای خارجی به‌طور کامل بهره‌برداری کنیم. در شهر تهران از دهه 80 به بعد از تجارب کشور ژاپن استفاده‌های بسیاری خوبی شده است. با انعقاد تفاهمنامه در حوزه پیشگیری مابین سازمان‌های مرتبط دو کشور، مسیر تعاملات در بخش بحران باز شد. اما ما عینا نمی‌توانیم مثل آنها در برخورد با بحران اقدام کنیم، اما می‌شود با ایجاد ساختار، کارکردهای آن را با شرایط کشور منطبق ساخته و با اطلاعات خودمان هماهنگ سازیم.
 درحال‌حاضر در بحث تبادلات بین‌المللی و استفاده از الگوهای موفق در دنیا و بومی‌سازی آن با دفتر اسکان بشر و دفتر عمران سازمان ملل فعالیت تنگاتنگی برقرار شده است. همچنین با کشور سوییس درمورد پروژه‌های شهرداری تبادل‌نظر می‌کنیم و درحال انجام فعالیت‌های موردنیاز هستیم. پروژه‌های مطالعاتی بین ایران با سازمان ملل، تا‌ سال 2016  ادامه خواهد داشت. در بحث کاهش خطرپذیری شهر تهران، با انعقاد تفاهمنامه سه‌جانبه بین سازمان ملل، سازمان مدیریت بحران کشور و سازمان پیشگیری و مدیریت‌بحران شهر تهران درصدد بالابردن ضریب‌اطمینان، آموزش و اقدامات لازم درجهت مقابله با بحران‌ها و آمادگی‌های موردنظر هستیم.
اکنون در بحث بالابردن تحمل شهری که مربوط به زیرساخت‌های شهری، مردم و آمادگی آنها و همچنین بازگشت سریع جامعه به‌حالت عادی و اولیه در محیط فیزیکی و انسانی است، به مطالعات پروژه‌های دفتر اسکان بشر پرداخته‌ایم و سازمان‌پیشگیری مدیریت‌بحران شهر تهران در این مسیر، به تعاملات سازنده‌ای رسیده که در برنامه‌های شهر تهران برای مقابله با بحران‌ها درحال اجراست.
در حال‌حاضر در زمینه مدیریت‌بحران از کشورهای منطقه به‌خصوص کشورهای خاورمیانه جلوتر بوده و در استقرار سیستم‌علمی مدیریت‌بحران، پیشگام هستیم. باید توجه داشت دنیا به سمتی درحال حرکت است تا دولت‌ها متعهد به اجرای اصول بنیادین علم مدیریت‌بحران در بخش‌های مختلف شوند. اصولی که شامل ساختمان‌های مهندسی‌ساز مطابق با علم روز باشد و در برنامه‌های شهری بخش خدمات و نحوه ارایه امکانات با اصول و استانداردهای جهانی منطبق شود. اما تمامی این برنامه‌ها نسخه مردمی می‌خواهد. آموزش و توانمندسازی مردم در مدیریت‌بحران حرف اول را می‌زند؛ این شعاری است که دفتر استراتژی راهبردهای دنیا در حوزه پیشگیری از بلایا مطرح کرده  و با این تفکر در کشور‌های خطرپذیر فعالیت می‌کند. برای تحقق این هدف، توانمندسازی و بالا بردن روحیه مشارکت مردم در مدیریت‌بحران بسیار حایزاهمیت است. اگر مردم نخواهند، اتفاقی در حوزه مدیریت‌بحران صورت نخواهد گرفت. تغییر مطالعات در شهر تهران و در کل کشور با رویکردی جدید درصدد تحقق عملیاتی‌ساختن علم مدیریت‌بحران در تمامی بخش‌هاست.
اما درحال‌حاضر آمادگی مردم در برابر بلایا و بحران‌ها پایین است و هنوز مردم وقوع بحران را جدی نگرفته‌اند، دلیل این امر هم کم‌کاری مسئولان و حوزه‌های اطلاع‌رسانی و در بخش آموزش  برای تغییر رفتار مردم است. سازمان و ارگان‌هایی مثل صداوسیما، تمامی رسانه‌ها، سازمان تبلیغات، وزارت علوم، شهرداری و وزارت کشور باید بیش از این در بخش بالا بردن آگاهی و روند آموزش عمومی سرمایه‌گذاری کنند تا جامعه از خواب غفلت بیدار شود. برای فرهنگ‌سازی مردم در کنار سازمان‌ها باید هزینه کرد تا مسیر این جریان به سمت آگاهی مردم سوق یابد. تنها راه این است که با روشی هدفمند برای آماده‌سازی مردم، اقدامات مطالعاتی و عملیاتی در طیف ملی برگزار شود. این کندی روند جریان آموزش و آگاهی مردم تنها به زمان حال بازنمی‌گردد بلکه این سبقه‌ای است که در سال‌های بسیار دور حرکتی جدی برای تغییر مسیر مدیریت بحران به‌خصوص در بخش آمادگی و آموزش مردمی صورت نگرفته است. کشور ژاپن اگر امروز در برابر بلایا و بحران‌ها به آمادگی بالایی دست یافته به این دلیل است که کودکان ژاپنی از صبحدم تا شامگاه در معرض آموزش و آمادگی وقوع بحران هستند و دغدغه آنها برای مقابله و کاهش هزینه بحران از سوی  دولت در رئوس امور مدیریتی تعریف شده است.  باید شکل رفتار اجتماعی جامعه را که همچنان به سمت بی‌تفاوتی و ناآگاهی از وقوع بحران در حرکت است به سمت وقوع اتفاق در هر زمانی سوق داد تا مردم تنها به نحوه استفاده از کیف کمک‌های‌اولیه یا نحوه‌ای استتار خود در کنار دیوارها بسنده نکنند و به عمق فاجعه پی‌ببرند و برای بالابردن آمادگی خود در برابر بحران‌ها به آموزش و دریافت اطلاعات از منابع مختلف به‌صورت خودجوش و مستمر اقدام کنند.