|  به كوشش: فاطمه رحمدل، ثريا محبوبي، جعفر لطفعلي پور و محمد حسين زماني   |   

مقتل
مهم‌ترین کتاب‌های مرتبط با واقعه عاشورا، کتاب‌هایی است که به مقتل ناميده مي‌شوند. مقتل‌ها کتاب‌هایی هستند که به شرح واقعه کربلا به صورت مستند می‌پردازند.
 معروف‌ترین و معتبرترین مقتل‌ها می‌توان كتاب‌هاي مقتل زير را برشمرد:  
لهوف اثر سید بن طاووس
مقتل ابومخنف نوشته ابومخنف
خصایص الحسینیه تالیف مرحوم شوشتری
نفس المهموم تاليف شیخ عباس قمی
واقعه کربلا ابعاد گوناگونی دارد که هر یک تحلیل و بررسی مفصلی می‌طلبد. بر این اساس متفکران و اسلام‌شناسان در طول تاریخ و به‌خصوص در دهه‌های اخیر به کتب‌هایی با محتوای تبیین و تحلیل چرایی و چگونگی این حادثه پرداخته‌اند.  
محسن رنجبر، نویسنده کتاب جریان‌شناسی تاریخی قرائت‌ها و رویکردهای عاشورا، يكي از متخصصان حوزه تاريخ اسلام است كه پژوهشي گرانسنگ را درخصوص مقتل و مقتل‌نويسي و تاريخ‌نگاري عاشورا به رشته تحرير در آورده است. بي‌شك اين اثر از معدود آثاري است كه مي‌تواند تحولي ارزشمند درخصوص ادبيات عاشورايي را براي شيفتگان و علاقه‌مندان به تاريخ اسلام به ارمغان بياورد. پژوهش ايشان در دو مقطع کلی به شناسایی و معرفی مقاتل و نگاشته‏های مربوط به تاریخ عاشورا از آغاز تا عصر حاضر می‏پردازد. در مقطع نخست در دو بخش سامان یافته که در بخش اول آن به شناسایی و معرفی فهرست‏وار مقاتل از آغاز تا قرن هفتم پرداخته و در بخش دوم، آثار موجود در تاریخ عاشورا تا قرن هفتم به صورت توصیفی معرفی شده است.
اما مقطع دوم که درباره مقاتل و نگاشته‏های قرن هشتم تا چهاردهم است، نیز شامل دو بخش است. در بخش نخست، پس از بیان یک مقدمه، به شناسایی و معرفی چند اثر مهم از قرن هشتم تا عصر حاضر پرداخته است.
فرازهايي از انديشه‌هاي اين پژوهشگر تاريخ عاشورايي پيرامون مقتل و مقتل‌نويسي را مي‌توان به شكل تلخيص شده زير بيان داشت:   مقتل ابومخنف در حوزه مقتل‌نگاری از قدیمی‌ترین مقاتل است که مفصل‌ترین گزارش‌های تاریخ عاشورا را در خود دارد.   ابومخنف از افراد شاخص در حوزه تاریخ عاشورا به‌شمار می‌رود.  اگر گزارش‌های ابومخنف از ماجراي كربلا را با گزارش‌هاي دیگران مقایسه کنیم خواهیم دید شاخصه‌هایی در گزارش‌های ابومخنف وجود دارد که سبب ماندگاری این مقتل شده و سال‌ها بعد از نوشتن، این مقتل مورد استفاده و استناد مورخان قرار گرفته است. اما متاسفانه در کنار این مقتل صحیح، مقتل‌های تحریف شده نیز ظهور پیدا كرده است. مورخان و مقتل‌نگاران به چند دسته تقسیم می‌شوند:  اولین گروه که نماینده آن ابومخنف است دارای ویژگی‌هایی است، نخستین ویژگی آن «انسجام خبری» این مقتل است. ویژگی بعدی مشاهده شده در مقتل ابومخنف این است که پرداختن به مباحث فرازمینی و فرابشری در آن بسیار کم دیده می‌شود.
استفاده از شاهدان عینی واقعه یا نقل با یک واسطه از دیگر ویژگی‌های این مقتل است.  دیگر خصوصیت این مقتل «رعایت ترتیب حوادث» است، گزارش‌های هشام کلبی، طبری و شیخ مفید نیز از این دسته به شمار می‌روند.  
  گروه دوم ابن‌اعثم با کتاب الفتوح است، این گروه هم دارای خصوصیاتی است و از ویژگی‌های این گزارش می‌توان به استفاده از حالت قصه گونه به جای ارایه اخبار و استفاده فراوان از مسائل فرازمینی و فرابشری اشاره کرد.   
در گزارش ابن‌اعثم که نماینده این گروه است آمار کشته‌های سپاه عمرسعد زیاد بیان شده به‌عنوان مثال در این کتاب آمار کشته‌های سپاه عمرسعد را بین 200 تا 300 می‌داند و منبعی برای گفته خود ندارد اما در مقتل ابومخنف این‌گونه نیست.
از دیگر ویژگی‌های این گروه عدم رعایت تربیت در اخبار است؛ خوارزمی و نویسنده کتاب مناقب از این دسته هستند. در قرن هشتم و نهم مقتل خاصی مشاهده نمی‌شود اما در قرن دهم هجری مصادف با حکومت صفویه ملاحسین کاشفی کتاب روضه الشهدا را نوشت، در این کتاب گزارش‌های بی‌اعتبار احساسی، فراوان به چشم می‌خورد.  
بعد احساسی و حزن‌آور واقعه عاشورا مسلم بوده اما در این رویکرد اصل بر این گذاشته شده است، از ویژگی‌های قرائت احساسی این است که گزارش‌های زیادی در این زمینه وجود دارد اما معتبر نیست و منبع ندارد مانند عروسی حضرت قاسم. متاسفانه در این قرائت از خبر، به راحتی هر برداشتی و بدون منبع بیان می‌شود.
تأکید بیش از حد بر تشنگی امام حسین(ع)، نسبت دادن وداع‌های جانسوز و فراوان به حضرت، نسبت دادن امام به درخواست‌های ذلیلانه و گریه‌های زیاد و جزع و فزع از ویژگی‌های قرائت و رویکرد بيش از حد تخيلي و اسير ماندن در بعد احساسي و بيان حزن‌آور واقعه عاشورا است. بعد حماسی و عرفانی واقعه عاشورا این نیست که گفته شود شمشیر امام چطور بود یا فلانی چطور شمشیر زد، بعد حماسی عاشورا همان گزارشی است که ابومخنف از حمید بن مسلم، عضو سپاهیان عمرسعد نقل کرده است مبنی‌بر این‌که من شخصی دل آرام‌تر از امام حسین(ع) ندیدم که با وجود شهادت فرزندان، اهل بیت و یاران باوفايشان، با قوت قلب بالا، مانند شیر حمله کرده و ما، مثل بز فرار می‌کردیم.