مریم شکرانی گروه اقتصادی شهروند |وضع پیشرفت خشکسالی در ایران براساس گزارش کارشناسان داخلی و خارجی تکان‌دهنده است. این گزارش‌ها نشان می‌دهد 80‌درصد دشت‌های ایران رو به نابودی است و ادامه این وضعیت، کشور را تا 10‌سال آینده به بیابانی کامل تبدیل خواهد کرد. مطالعات سازمان ملل متحد نیز حاکی است که تا ‌سال 2025 موضوع جنگ در خاورمیانه، جنگ آب خواهد بود و ایران از میان 30 کشور رو به خشکسالی وضع بحرانی‌تری را تجربه می‌کند. این بحران به اندازه‌ای است که ایران پس از کشورهای شمال آفریقا، رتبه چهارم را از آن خود کرده است. درست در همین شرایط نگران‌کننده، فائو ایران را رکورددار تولید محصولات «آب بر» کشاورزی در جهان معرفی می‌کند.
بر اساس گزارش‌ سال گذشته فائو (سازمان خواربار جهانی)، ایران در زمینه تولید 3 محصول با بیشترین آب مصرفی یعنی خیار، هندوانه و طالبی رتبه دوم جهان را در اختیار گرفته است و در تولید سایر محصولات آب‌بر مانند پیاز، گوشت قرمز، مرغ و شیر رتبه پنجم و ششم جهان و در تولید سیب و تخم‌مرغ به‌عنوان دیگر محصولات آب‌بر رتبه هشتم جهان را به دست آورده است. این تناقض آشکار که به تنهایی گویای سوءمدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی است اکنون در اوج بحران مسئولان را به فکر چاره انداخته است. آمار تولید کشاورزی که سال‌ها به‌عنوان دستاورد به حساب می‌آمد و مدیران مختلف به آن می‌بالیدند، این روزها تبدیل به یک سند سوء تدبیر و مدیریت شده است. حالا بنا به گفته حمید چیت‌چیان وزیر نیرو، روان‌آب‌های کشور 50‌درصد کاهش داشته‌اند. دریاچه ارومیه، زاینده‌رود، کارون و دریاچه بختگان فاجعه خشکسالی را تجربه می‌کنند و کشاورزانی که تا 40‌سال پیش با حفر یک چاه 17 متری به آب می‌رسیدند هم‌اکنون ناچارند 220 متر حفاری کنند تا به سفره‌های آب زیرزمینی دست پیدا کنند.
آب کشاورزی باکیفیت‌تر از آب آشامیدنی است
در ایران 92‌درصد آب استحصالی صرف کشاورزی می‌شود. 7‌درصد برای مصارف خانگی و شرب و تنها یک‌درصد برای صنعت مورد استفاده قرار می‌گیرد. این در شرایطی است که به گفته عباس کشاورز معاون زراعت وزارت جهاد کشاورزی آبی که کشاورزان از سفره‌های زیرزمینی برداشت می‌کنند حتی از آب آشامیدنی مردم باکیفیت‌تر و غنی‌تر است و ارزشی معادل آب معدنی دارد. به گفته کشاورز صادرات محصولات آب‌بر کشاورزی به زیان کشور بوده است. این موضوع نه‌تنها از بعد خشکسالی و وضع بحرانی ایران، زیان به شمار می‌آید بلکه به دلیل نداشتن الگوی کشت آب‌محور و سیستم آبیاری غیرمدرن باعث شده است میزان آب مصرفی برای کشت یک محصول در ایران چند برابر سایر کشورها باشد. به‌عنوان مثال در ازای مصرف یک متر مکعب آب در ایران تنها 840 گرم گندم به دست می‌آید این درحالی است که سایر کشورهای جهان در ازای یک متر مکعب آب 2.5 کیلوگرم گندم برداشت می‌کنند.
مطابق آمار بانک جهانی ارزش تولید یک متر مکعب آب در ایران تنها 20 سنت است درحالی‌که این رقم برای سایر کشورهای جهان یک دلار تخمین زده شده است. این به آن معناست که ایرانی‌ها برای تولید یک محصول کشاورزی 5 برابر سایر کشورهای جهان آب هدر می‌دهند.
تیر خلاص مجلس به ذخایر آبی
 مدیریت مصرف آب در سایر کشورهای جهان سال‌هاست که مورد توجه قرار گرفته است. این کشورها با رویکرد کمترین میزان مصرف آب در مزارع، روش‌های نوین آبیاری را به‌کار گرفته‌اند. علاوه بر این در کشاورزی مدرن، موضوعی با عنوان «آب مجازی» مطرح است. آب مجازی میزان آب مصرفی برای تولید هر محصول را تخمین می‌زند. این داده، یکی از اصول مهم برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری کشت در کشورهای مختلف به شمار می‌آید. هر کشور با بررسی وضع منطقه مورد کشت و میزان ذخایر آبی در دسترس، محاسبه می‌کند که کشت کدام محصولات توجیه اقتصادی بیشتری دارد و با توجه به هزینه تولید، واردات کدام محصول به‌صرفه‌تر است.
در ایران نه‌تنها مدرنیزه کردن سیستم آبیاری سال‌هاست مورد بی‌توجهی قرار گرفته است که مبحث آب مجازی و تعریف الگوی کشت براساس میزان آب در دسترس، تا امروز نادیده گرفته شده است. آب مجازی در ایران تاکنون تنها به کتب و مباحث دانشگاهی خلاصه شده است. مجموع این موضوعات به گسترش خشکسالی در ایران دامن زده است. «محمد نخعی» استاد زمین شناسی و محقق آب شناسی به ایسنا می‌گوید: در ایران میزان منابع آب تجدیدشونده 30‌میلیارد مترمکعب است که با تقسیم منابع بر جمعیت فعلی کشور سرانه آب‌ هزار و 600 متر مکعب در‌سال است. براساس شاخص‌های جهانی زمانی که سرانه مصرف به زیر‌هزار و 700 برسد وضع یک کشور بحرانی تلقی می‌شود.
این محقق ادامه می‌دهد: اقلیم‌شناسی ایران نشان می‌دهد که 36‌درصد خاک کشور در منطقه فراخشک واقع شده است، 29‌درصد خشک بیابانی، 20‌درصد نیمه‌خشک، 5‌درصد مدیترانه‌ای، 3‌درصد نیمه‌مرطوب و تنها 7‌درصد مرطوب است. درحال حاضر 80‌درصد دشت‌های کشور رو به نابودی است و ادامه خشکسالی، ایران را در 10‌سال آینده به یک اقلیم کاملا بیابانی تبدیل می‌کند.
نخعی با اشاره به تصویب قانون حفر چاه آب برای فعالیت‌های کشاورزی در ‌سال 84 می‌گوید: مجلس با تصویب این قانون و اعطای مجوز حفر چاه به منابع آبی کشور تیر خلاص زد. در ‌سال 51 تنها 47‌هزار حلقه چاه در سراسر ایران وجود داشت اما درحال حاضر تعداد چاه‌های موجود در کشور بیشتر از 750‌هزار حلقه است.
شمار چاه‌های مجاز کشور نشان می‌دهد که در طول 4دهه، بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی بیشتر از 15 برابر شده است. این درحالی است که در این آمار میزان چاه‌های غیرمجاز محاسبه نشده است در این صورت آمار بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی بسیار هولناک‌تر می‌شود.
مناطق خشک و بحران‌زده قطب تولید محصولات آب‌بر!
وزارت نیرو در تابستان گذشته 12 شهر کشور را در وضع تنش آبی معرفی کرد. اراک، اصفهان، بندرعباس، تهران، شیراز، قزوین، قم، تهران، کرج، کرمان، مشهد، همدان و یزد 12 منطقه‌ای بودند که در لیست قرمز وزارت نیرو قرار گرفتند. بررسی محصولات عمده کشاورزی این نقاط نکته جالبی را فاش می‌کند و آن این‌که هرکدام از این مناطق در تولید چند محصول آب‌بر قطب کشور و حتی جهان به شمار می‌آیند. فارس قطب تولید گندم و ذرت است. جالب است بدانید سطح قابل ملاحظه‌ای از اراضی این استان و اصفهان کویری زیر کشت برنج قرار دارد! بندرعباس گرمسیر و دچار خشکسالی قطب تولید هندوانه در ایران به شمار می‌آید و از محل تولید این محصول آب‌بر صادرات هندوانه نیز به راه انداخته است. تهران و شهرستان‌های اطراف آن در تولید خیار، طالبی، سیب و تخم‌مرغ جزو رکوردداران کشور به شمار می‌آیند. قزوین، قم، مشهد در تولید محصول آب‌بر گوشت قرمز، شیر، مرغ و تخم مرغ صدرنشینان کشور هستند و بخشی از محصولات خود را به عراق و افغانستان صادر می‌کنند. اصفهان و همدان در تولید سیب زمینی، گندم، سیب و هلو و کرج و اصفهان در تولید مرغ و تخم مرغ صاحب رتبه‌های برتر کشور هستند.
از این میان سمنان کویری نیز رکورددار تولید خربزه، طالبی و هندوانه است که به گفته فعالان کشاورزی این استان، هزینه تولید این محصولات از نظر مصرف آب چندین برابر درآمد به‌دست آمده از این محصول است.
وعده وزیر کشاورزی در منگنه کم‌آبی
تنش آبی در ایران تازه مسئولان وزارت کشاورزی را به چاره‌اندیشی انداخته است. آنها با اشاره به استراتژی آب مجازی می‌گویند تولید میوه‌های جالیزی مانند هندوانه، طالبی و خربزه در استان‌های خشک باید متوقف شود و استانی مانند سمنان زیر کشت محصول مقاوم و پردرآمدتری مثل زعفران برود. همین مسئولان که در گذشته بحث خودکفایی گندم را مطرح کرده بودند حالا این طرح را شکست خورده می‌دانند و می‌گویند کشت محصول آب‌بری مثل گندم در بسیاری از نقاط ایران به صرفه نیست. این درحالی است که عیسی کلانتری وزیر کشاورزی دولت‌ هاشمی و دبیرکل خانه کشاورز نیز به «شهروند» می‌گوید:  موضوع خودکفایی گوشت قرمز نیز توجیه اقتصادی ندارد. پایه تولید گوشت و شیر برخورداری از مراتع وسیع و علوفه کافی است این موضوع باعث می‌شود کشورهای دارای مراتع بی‌نیاز از هزینه واردات خوراک دام باشند ضمن این‌که تولید این محصولات نیازمند صرف مقادیر زیادی آب است که تمام این مسائل هزینه تولید مواد پروتیینی در ایران را بالا می‌برد و واردات را به صرفه‌تر می‌کند.
اظهارات کلانتری در شرایطی است که مسئولان پیش از این موضوع خودکفایی گوشت را مطرح کرده و از این محل صادرات دام زنده به کشورهای عربی مانند عراق و امارات متحده عربی انجام می‌شد.
با به بحران رسیدن کشور در زمینه منابع آبی وزارت نیرو چندی پیش سهمیه آب کشاورزی را به 55‌درصد کاهش داد. حالا در آستانه شروع فصل کشت و نصف شدن سهمیه آب کشاورزی، وزارتخانه متولی در شرایط دشوار و تعیین کننده‌ای قرار گرفته است. محمود حجتی وزیر کشاورزی در مراسم رأی اعتماد مجلس گفته بود تصمیم دارد تراز تجاری محصولات کشاورزی را افزایش دهد. حالا وزارتخانه او بدون برنامه مناسب و الگوی کشت آب محور‌سال زراعی جدید را شروع کرده است و وزارت نیرو در دقیقه نود سهمیه آب کشاورزی را نصف کرده است. در این شرایط حجتی مانده است و یک وعده دشوار و غیرممکن!