| ایمان موحدی | جامعه‌شناس|
بلایا و حوادث طبیعی ازجمله مواردی‌اند که هر ساله منجر به مرگ هزاران انسان می‌شود. سیل، آتشفشان، خشکسالی، زلزله، گردباد، طوفان‌های سهمگین و حوادث مشابه آن در نقاط مختلف جهان به‌خصوص در ایران هر از گاهی جان بسیاری از شهروندان را می‌گیرد. در این میان مدیریت بحران چه پیش و چه پس از وقوع این حوادث، تدبیری استراتژیک را از سوی دولت و سازمان‌های مردم‌نهاد می‌طلبد تا آسیب‌های ناشی از حوادث غیرمترقبه به کمترین میزان برسد.
حوادث و بلایای طبیعی در بیشتر نقاط جهان رخ می‌دهد و اروپا، آسیا و آمریکا نمی‌شناسد، اما متاسفانه کشورهای درحال توسعه بیش از همه، از آثار بلاهای طبیعی رنج می‌برند و آمار مرگ‌ومیر در این کشورها، بیش از کشورهای توسعه‌یافته است. بیشتر این کشورها فاقد سیستم هشدار دهنده بوده، سازمان‌های دفاع غیرنظامی آنها نیاز به تقویت دارد و اقتصاد شکننده‌شان به آنها توانایی کافی برای ایستادگی در مقابل بار مالی عظیم خسارات ناشی از این حوادث را نمی‌دهد. باید توجه داشته باشیم یک حادثه طبیعی ناگوار، زمانی تبدیل به یک بلای طبیعی و بحران ناشی از آن خواهد شد که تلفات و خسارات سنگین به جوامع و فعالیت‌های انسانی تحمیل کند. بلاهای طبیعی علاوه‌بر داشتن اجزای تشکیل دهنده‌ای که علوم طبیعی به آن می‌پردازند، دارای جنبه‌های اجتماعی نیز هست. با این حساب اگر چه نمی‌توان از وقوع آنها جلوگیری کرد، اما می‌توان آثار و عواقب فاجعه‌آمیز آنها را به کمک برنامه‌ریزی‌های قبلی و آمادگی برای انجام اقدامات اضطراری کاهش داد. امروزه انسان با بهره‌گیری از فناوری‌های موجود و با شناخت بیشتر از محیط اطراف خود، توانسته است از ابعاد روزافزون خسارات ناشی از بلایای طبیعی مانند: طوفان، سیل، یخبندان، آتش‌سوزی جنگل‌ها و خشکسالی بکاهد.
کشور ما ازجمله کشورهای حادثه‌خیز جهان است و در معرض انواع و اقسام حوادث و مخاطرات طبیعی و غیرطبیعی قرار دارد. زلزله بم که پنجم دی‌ماه 1383 به وقوع پیوست و جان چند 10هزار انسان را گرفت، از نمونه‌های حوادث عمیق و با گستردگی بالا است. زلزله‌های پیشین همچون طبس، بویین‌زهرا، رودبار، بیرجند، اردبیل، ایذه و... موجب شد، تا برنامه‌ریزی‌ها برای مدیریت بحران با دقت نظر و حساسیت بیشتری پیگیری شود و شتاب بیشتری به خود گیرد.
برای مدیریت بحران ناشی از این حوادث، تاکنون سازمان‌های متعددی، چه دولتی و چه غیردولتی، تأسیس شده‌اند و داخل سازمان‌های ذیربط نیز مجموعه‌های وابسته‌ای یا تأسیس شدند، یا در شرح وظایف سازمانی خود به گونه‌ای تجدیدنظر کرده‌اند که از عهده مأموریت محوله که به سازمانی ساختن امر مدیریت بحران کشور می‌پردازد، برآیند.
بسیاری از کارشناسان در امور مدیریت بحران، معتقدند: «با وجود تلاش‌های مستمر دست‌اندرکاران مدیریت بحران طی سال‌های اخیر، اما به همه ابعاد آن توجه شایسته‌ای صورت نگرفته است. به‌خصوص آن دسته از آسیب‌های ناشی از این حوادث که ماهیت فرهنگی و اجتماعی دارند، به شدت نادیده گرفته شده و برای کنترل آن، اقدام پیشگیرانه و مدبرانه‌ای صورت نگرفته است».
این موضوع از این جهت حایز اهمیت است که امروزه برنامه‌ریزی براساس پارامتر‌های فرهنگی و اجتماعی از شاخص‌های بسیار مهم مدیریت نوین حوادث طبیعی است و در کلیه حوزه‌های مدیریت بحران؛ چه در حوزه پشتیبانی، چه امدادرسانی و چه پیشگیری و بازتوانی و ... مدنظر دست‌اندرکاران و برنامه‌ریزان قرار دارد.
بی‌توجهی حوزه مدیریت بحران به عوامل فرهنگی و اجتماعی در برنامه‌ریزی‌های مربوطه، تاکنون، آسیب‌های جبران ناپذیری در جامعه آسیب‌دیده ایجاد کرده است، مهم‌ترین آسیبی که تاکنون از بلایای طبیعی به ساختار اقتصادی و اجتماعی کشور وارد شده است، محصول بی‌اطلاعی مردم از نحوه برخورد با حوادث، قبل و بعد از آن است.
متاسفانه تاکنون سازمان یا نهاد خاصی مسئولیت آموزش و بالابردن سطح آگاهی مردم را نسبت به وقوع و نحوه برخورد با حوادث را برعهده نگرفته است. درحال حاضر مردم در بی‌خبری و بی‌اطلاعی از وقوع بحران‌ها و حوادث به سر می‌برند زیرا تا آموزش مستمر نباشد و مانورهای مردمی در شهر و روستاها برگزار نشود، مردم نمی‌توانند درک و شناخت درستی درباره وقوع و نحوه برخورد با بلایای طبیعی، داشته باشند. از این رو شناخت و درکی که شهروندان می‌توانستند از بحران داشته باشند، متاثر از حدود و میزان تهدیدی است که از محیط خود احساس می‌کنند و طبیعتا هر چه بینش و آمادگی بیشتری در مواجهه با شرایط پیش آمده به وجود آید، نشان‌دهنده آن است که نسبت به جهت و میزان تهدید مزبور شناخت و ادراک درست و کامل‌تری ایجاد می‌شود. اما با نگاهی به نحوه برخورد سازمان‌ها و نهادهای دولتی و مردمی به موضوع بحران‌های طبیعی و زیستی، به این نکته می‌رسیم که ما مدیران پس از وقوع هستیم و تاوان این سوءمدیریت را شهروندان با جان و مال خود می‌پردازند. در شرایطی که می‌تواند پیشگیری و مدیریت صحیح بحران‌ها با همکاری خود مردم مسیر درستی را دنبال کند، شاهد بی‌توجهی مدیران، به سازماندهی منسجم و مستمر برای افزایش توان ملی و مردمی در برابر حوادث هستیم.
بنابراین چنان‌که پیداست تدبیر و اداره بحران و به‌طور خاص بحث مدیریت بحران بر این اساس مطرح شده و ضرورت می‌یابد و درواقع منظور از مدیریت بحران آموختن و بکارگیری شیوه‌‌ها و ابزارهایی است که ما را در شرایط بحرانی یاری و زمینه‌های مناسبی ایجاد کرده است تا با ممارست و افزایش بینش، ظرفیت و توان چاره‌جویی با درک صحیح از پدیده عارض شده، قدرت برقراری ارتباط منطقی بین مولفه‌‌ها و متغیرهای موثر در تکوین و ظهور بحران را داشته باشیم تا با کنترل به موقع بتوان بر اوضاع مسلط شد.
البته توقع بی‌جایی است اگر انتظار داشته باشیم تا همه افراد جامعه از هر سطح و قشری با شیوه‌های علمی مدیریت مواجهه و مقابله با بحران و تشخیص زمینه‌‌ها و علل بروز آن، آشنا باشند.
اما ضروری است افرادی که در سطوح مختلف تصمیم‌گیری، سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی و اجرا، مسئولیت مستقیم دارند با موضوع، شیوه‌‌ها و راهکارهای کلی شناخت و روش‌های تدبیرگرایانه مقابله با بحران، آشنا بوده و آمادگی‌های لازم را برای رویارویی با هر نوع بحران، داشته باشند و به تبع آن، مردم را آگاه ساخته تا بتوانند در مقابله با بحران‌ها، راهکار درستی را پیشه کنند.
برای آن‌که روند برنامه‌ریزی و مدیریت راهبردی بحران‌ها با مشارکت مردم در حوزه شهروندی به درستی به وقوع بپیوندد، موارد زیر پیشنهاد می‌شود:
1- بررسی نقش سازمان‌های غیردولتی در مدیریت بحران
2- مكانيابي اماكن اسكان موقت به منظور مديريت حوادث غيرمترقبه با بكارگيري سيستم‌هاي اطلاعات مكاني (GIS) هوشمند
3- بکارگیری مستمر مدیریت سنتی و مجازی در تمامی بحران‌ها و روشن ساختن زوایای آن برای عموم
4- ماهیت شناسی نظم در حوادث غیرمترقبه طبیعی
5- اجرای طـرح جــامع مديريت حوادث غيرمترقبه از سوی تمامی سازمان‌ها و با مشارکت مستمر نهادهای مردمی
6- پررنگ ساختن نقش آموزش همگانی در امداد و نجات برای عموم و بکارگیری داوطلبان مردم برای اجرای برنامه‌های مقابله با بحران
7- بررسي نگرش و ميزان آشنايي مردم درباره نقش و اهميت كمك‌هاي اوليه و یاری رساندن به مصدومان برای كاهش خسارت‌هاي ناشي از حوادث طبيعي
8- طراحي و پياده‌سازي سيستم اطلاعات مكاني همراه، براي مديريت بحران
9- کاربرد فناوری اطلاعات (IT) در مدیریت حوادث طبیعی
10- توجه به نقش مدارس و مراکز آموزشی برای بالابردن سطح عمومی اطلاعات مردم در برخورد با بحران‌ها و...