| محمد صفی | مترجم|
نویسندگان: دکتر تیم وانگ1
دکتر آکیکو هیرانو2
وابی سابی اکسیر جاودانگی...
«وابی سابی، درک ناپیداها»
درآمد:
هایکو3 قالبی ادبی است که ریشه در فرهنگ غنی مردم ژاپن دارد. هر هایکوی کلاسیک از 17 هجا (5 هجا در سطر اول، 7 هجا در سطر دوم، 5 هجا در سطر سوم) تشکیل می‌شود و شامل یک فصل واژه4 و یک سکوت واژه5 است. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های یک هایکو (حتی می‌توان گفت هر اثر هنری) وابی سابی6 یا همان روح جاودانه هایکو است. با نگاهی در آثار هایکو‌نویسان دیرباز تا معاصر می‌توان دریافت که مهم‌ترین دلیل ماندگاری این نوشته‌ها وجود وابی‌سابی سرشار در آنها بوده و در مقابل آثاری که در آنها، آن طور که باید و شاید این عنصر پرورش‌نیافته آرام‌آرام کنار گذاشته شده و از یاد خوانندگان محو می‌شود. آثار ماندگار بزرگان این عرصه همچون باشو7 و بوسون8 همگی مملو از وابی سابی است و همین موضوع باعث شده که پس از سالیان دراز نوشته‌های آنها برای خواننده تازگی و طراوت داشته باشد. باید به این موضوع اشاره کرد که به‌دست آوردن این غنیمت کار آسانی نیست و حتی بزرگانی چون باشو با عزیمت در سفرهای طولانی، زندگی در طبیعت، تغییر نگرش در محیط اطراف و در یک عبارت تجربه واقعی و ملموس توانسته‌اند چنین آثاری را خلق کنند. با مرور تاریخچه هایکو در می‌یابیم که این‌گونه ادبی بارها در گذر زمان یا ورود به زبانی دیگر دستخوش تغییرات عمده‌ای همچون حذف قانون 17 هجایی در هایکوی مدرن یا چشم‌پوشی از بعضی عناصر هایکو همچون فصل واژه، شده که یکی از مهم‌ترین دلایل چنین تغییراتی تجلی چشمگیر وابی سابی در آثار ادبی، هنری است. با توجه به اهمیت این مفهوم در ادامه سعی دارم با کمک گرفتن از مقالات برخی محققان عرصه هایکو در این‌باره آن را بهتر و ملموس‌تر به مخاطب فارسی زبان بشناسانم.
وابی‌سابی چیست؟
اگر این سوال را از یک ژاپنی بپرسید به احتمال زیاد، مدتی طولانی ساکت خواهد ماند. در مقابل اگر همین پرسش را از یک آمریکایی داشته باشید، جواب بسیار سریع و قاطع خواهد بود، «این زیبایی چیزهای ناتمام است...» .
چرا معنا کردن وابی سابی این‌قدر برای ژاپنی‌ها سخت است و در عین حال برای غربی‌ها ساده؟ آیا در جست‌وجوی پاسخ‌های متفاوتی هستند؟
کاکوزو اوکاکورا9، نویسنده کتاب کلاسیک چای می‌نویسد: وابی‌سابی در بهترین حالت می‌تواند پشت پارچه گلدوزی شده را نشان دهد. همه‌چیز در آنجاست، اما نه ظرافت رنگ یا طرح آن، مفهوم‌های کمی وابی‌سابی را تعریف می‌کنند. غربی‌ها تمایل دارند تا با ویژگی‌های ظاهری وابی‌سابی ارتباط برقرار کنند، (ناتمامی، کهنگی، ظاهری فرسوده و...). اگر چه ممکن است وابی‌سابی شامل این خصوصیات باشد اما این ویژگی‌ها برای انتقال مفهوم عمیق وابی‌سابی کافی نیستند. وابی‌سابی به لیستی از ویژگی‌های فیزیکی وابسته نیست بلکه زیباشناسی عمیق از ظاهر است، می‌تواند احساس شود اما به سختی می‌توان آن را بیان و سخت‌تر از آن تعریف کرد. تعریف وابی‌سابی در شرایط فیزیکی مانند توصیف مزه یک تکه شکلات به وسیله رنگ و شکل آن به کسی که تا به حال مزه آن را نچشیده است. تا زمانی که بر ظاهر تمرکز کنیم تنها می‌توانیم پشت پرده را ببینیم و این درحالی است که زیبایی واقعی از چشم ما پنهان مانده است. به منظور دیدن ذات واقعی آن، باید نگاهی فراتر از ظاهر بلکه به درون آن داشته باشیم.
وابی‌سابی از دو کاراکتر به اشتراک گذاشته شده ژاپنی و چینی مشتق شده و در اصل وابی به معنای فرسودگی و سابی به معنای تنهایی یا گوشه‌نشینی است. این کلمات برای بیان احساسات‌اند، نه برای ویژگی‌های ظاهری اشیا. این ویژگی حس زیباشناختی را دربردارد که در هنر و ادبیات چین باستان بسیار متداول بوده، قبل از آن‌که این مفهوم در ژاپن با معرفی « ذن - بودیسم10» و « مراسم چای» رایج شود.
یوسا بوسون، هایکونویس ژاپنی قرن هجدهم در هایکویی چنین می‌نویسد:
« معبد کوهستانی.
طنین ناقوس
گمشده در مه...»
نوشته‌هایی همچون هایکوی بالا احساس عمیق زیبایی شناسانه‌ای را نشان می‌دهد، ترکیبی از تنهایی و آرامش، احساس افسردگی شناور بر رهایی از سختی روزگار، وابی‌سابی چنین احساس می‌شود. تنها کسی می‌تواند آن را تجربه کند که به جای تمرکز بر آرایه‌های ظاهری، به درون توجه کند و این تعجبی ندارد که ژاپنی‌ها به سختی وابی‌سابی را توضیح می‌دهند.
آنها سعی دارند بگویند چگونه حس‌اش می‌کنند نه این‌که چه شکلی است. البته این دید زیباشناختی تنها برای آسیایی‌ها نیست. تنها کافی است به عکس‌های واکر ایوانز11 از فضای داخل یک خانه روستایی در آلاباما12، تصاویر آندره کرتز13 از سایه‌های صندلی‌های خالی یا حیاط مرکزی جورجیا اوکیف14 در آبیکو15 نگاهی انداخت تا فهمید که زیباشناسی مشابهی وجود دارد. این هنرمندان با مخاطبان از طریق درک متقابل از احساسات خصوصی‌شان صحبت می‌کنند، چنین ارتباطی نمی‌تواند ساختگی باشد. یک اشتباه رایج ایجاد اثر مصنوعی با برخی نشانه‌های دیداری است، به‌جز در مواردی که هنرمند قصد بیان احساسات خود را دارد، اثر وی در مقابل چشمان تیزبین مخاطب پوچ دیده می‌شود. وابی‌سابی سبکی نیست که بتوان براساس آنچه در آرایه‌های ظاهری لفظ دیده می‌شود، توضیح داد و در رویه و سطح آن را جست‌و‌جو کرد بلکه آن زیبایی، آرامش و سکوت ذهن و قابل دسترسی با یادگیری دیدن ژرفاها و گوشه‌های ناپیدا و نهان در هر آفرینش هنری است، آنچه ضروری نیست کناری نهند و بدانند که کجا باید بایستند...
دیگر دیدگاه‌ها پیرامون هایکو و هایکو سرایی در جهان ادبیات
*«...در اصل وابی و سابی دو معنای کاملا متفاوت دارند. سابی در اصل به معنای یأس، ضعف، پژمردگی است و وابی به معنای سختی زندگی در طبیعت به دور از جامعه است... در حدود قرن چهاردهم معنای هر دو کلمه در مسیر ارزش‌های مثبت زیباشناختی شروع به رشد کردند. در طول قرن‌های اخیر، معنای وابی و سابی به‌جایی رسیده‌اند که خط تمایز دهنده این دو بسیار ناچیز است...» (وابی‌سابی برای هنرمندان، طراحان، شاعران و فیلسوفان)
« لئونارد کورن16»
*«...کلمه وابی به‌سادگی قابل ترجمه نیست و می‌تواند چیزهای مختلفی باشد: تنهایی، جدایی و سادگی روستایی، طعم آرامش، خودنمایی و پالایش سودا زدگی...» (سنت کلاسیک در معماری ژاپنی، ورژن‌های مدرن سبک سوکیا) «تیجی ایتوه17، یوکیو فوتوگاوا18»
*«...وابی‌سابی زیبایی چیزهایی از هم گسیخته، ناپایدار و ناتمام، مختصر و کوچک و اشیاء بدون نظم است. نزدیک‌ترین کلمه انگلیسی به این واژه «Rustic» (روستایی) است. چیزهایی وابی‌سابی دارند که دیده نشده‌اند و به‌نظر بدیهی می‌آیند، فروتن و نامتظاهر، ساختار آنها شاید غیرقابل تشخیص باشد...» (وابی‌سابی برای هنرمندان، طراحان، شاعران و فیلسوفان)« لئونارد کورن»
*«...وابی‌سابی با فروتنی، خویشتنداری، سادگی، طبیعت، عمق، ناتمامی و عدم تقارن با تأکید بر سادگی و بی‌پیرایگی مشخص می‌شود و زیبایی دلپذیری است که با زمان و مراقبت به محیط انتقال می‌یابد...» (درآمد، چانویو، هنر چای، صفحه شخصی، اوراسنکه19، سیاتل)
پانویس:
1. Tim Wong
2. Akiko Hirano
3. Haiku
4. Kigo
5. Kireje
6. Wabi sabi
7. Matsuo Bashō
8. Yosano Buson
9. Kakuzo Okakura
10. Zen Buddhism
11. Walker Evan’s
12. Alabama
13. Andre Kertesz
14. Georgia O’keeffe
15. Abiquiu
16. Leonard Koren
17. Teiji Itoh
18. Yukio Futagawa
19. Urasenke