| انوش اسفندیاری | عضو شورای راهبردی انديشکده تدبير آب ايران |
ارتباط آب با جامعه بسيار مهم بوده و این رابطه در جامعه امروز ايراني بسیار پيچيده است و چون مسأله آب ابعاد مختلفي دارد بعضی از جنبه‌های آن در طرح مسأله آب مغفول مانده است.
يکي از مشکلات اصلي ما کمبود اطلاعات عمومي در جامعه بوده که باعث سوءبرداشتها و عدم‌تقارن شده است. اطلاعات به صورت غيررسمي وجود دارد که اگر گسترده‌تر شود گفتمان را در جامعه بالا مي‌برد. به همين لحاظ اولين گام در راه اصلاح دولت اطلاع‌رساني است. معمولا در گزارشاتي که از سوي رسانه‌ها عنوان مي‌شود، يک تصوير تکراري از وضعيت آب است که همواره مصارف آب در شهرها را نشان مي‌دهد. مصرف نهايي که مهم‌ترين آن آب شرب است که هزينه‌هاي زيادي را تحميل مي‌کند، اگرچه تنها ۵ الی ۶درصد آب مصرفي کشور در بخش شهری و خدمات مصرف مي‌شود. به طور کلي در جامعه ما آب 3 نقش عمده را بازی می‌کند. يکی، به تعبیر اقتصاددانان مصرف نهايي است. به این معنی که آب مستقيما توسط انسان برای تأمین نیازهای پایه‌اش مورد استفاده قرار مي‌گيرد و مهم‌ترین آن مصارف آب شرب است که تأمين آن هزينه‌هاي بسیار زيادي را به جامعه تحميل مي‌کند. چنانچه امروز می‌بینیم اگرچه سهم آب شرب حدود 5 الی 6درصد است، اما هزینه‌هایی که صرف تأمین بخش آب شرب می‌شود بخش عمده‌ای از هزینه‌های مربوط به بخش آب را تشکیل می‌دهد. به‌طوری که زمزمه‌هایی به گوش می‌رسد مبنی‌بر این‌که به واسطه وجود هزینه‌های بسیار، دیگر نمی‌توانیم آب شرب مناسبی در شبکه توزیع آب شهری‌مان داشته باشیم. دومین نقش آب در جامعه این است که در توليدات اقتصادي مورد استفاده قرار می‌گیرد. مصرف آب به‌طور جدي در تولیدات اقتصادی چه در صنعت، چه در کشاورزي و چه در خدمات مشارکت دارد. در نتیجه بخش مهمی از زیرساخت‌ها یا ابر زیرساخت‌ها که در جامعه شکل می‌گیرد مربوط به آب در مصارف اقتصادی است. سه، نقش آب در محیط‌زیست به‌عنوان عنصر حياتي در گردش خود به شکل جامد، مایع و بخار آب به‌عنوان چرخه آب در کل حیات هر جامعه و بلکه در سطح کره زمین نقش مهمی دارد و آن را فرا‌تر از يک منبع طبيعي معمولی مطرح می‌کند.
بر اساس همین تقسیم‌بندی می‌توان نوع دیگری از تقسیم‌بندی را برای این‌که با ابعاد مختلف نقش آب در جامعه آشنا شویم تحت عنوان تقسیم‌بندی چهارگانه ارایه داد. یکی از این بخش‌ها، انواع بهره‌برداری‌ها است. ما فکر مي‌کنيم با انواع بهره‌برداري آب آشنا هستيم، در صورتی که بهره‌برداری‌ها به دو نوع مصرفی و غیرمصرفی تقسیم می‌شوند که ما با بخش مصرفی عمدتا آشنایی داریم. در کل جهان 70 درصد آب در بخش کشاورزی مصرف می‌شود درحالی‌که در کشور ما این رقم بالاتر از ۹۰درصد است. این درحالی است که ۴۰درصد از موادغذایی دنیا توسط کشاورزی آبی و ۶۰درصد از مواد غذایی دنیا توسط کشاورزی دیم تهیه می‌شود. باز در این‌جا نیز رقم کشور ما خیلی بالاتر است. یک نوع بهره‌برداری دیگر بهره‌برداری غیرمصرفی است که شامل تولید انرژی است که در کشور ما این پتانسیل‌ها وجود داشته است (مثل استفاده از آب در حمل و نقل‌ها، دفع زباله‌ها، مواد آلوده و...). علاوه‌بر انواع بهره‌برداری‌ها، مخاطرات مربوط به آب نظیر سیل، خشکسالی و انواع آلودگی‌های منابع آب و تأثیر سوء آن بر سلامت جامعه و اکوسیستم‌ها نیز مهم است. يکي از خطرهاي مربوط به آب که در کشور تا حدودي مغفول مانده است، همانا خطرات آلودگي آب است. خواه خطراتی که ناگهانی اتفاق می‌افتد و خواه خطرات تدریجی مانند آلودگی‌ها جوامع را مورد تهدید قرار می‌دهد.
بعد دیگری از آب، در رابطه با محیط‌زیست است که ما در ایران بر اثر استفاده بی‌رویه از آب زیرزمینی و آلوده کردن آب سطحی و کاهش آب ورودی به تالاب‌ها و دریاچه‌ها روبه‌رو هستیم. بعد سوم مربوط به بعد خدمات است. درحال حاضر هزینه‌های زیادی صرف ایجاد زیرساخت‌های بزرگ و بعضا ابرزیرساخت‌های آبی می‌شود تا این خدمات در دسترس آحاد جامعه قرار گیرد. کمبود اطلاعات عمومی در جامعه باعث سوء برداشت‌ها، عدم تقارن و قدرت چانه‌زنی شده است.
شاید اولین گامی که در اصلاح رابطه دولت و بخش خصوصی و نهادهای مدنی می‌توان متصور بود مسأله اطلاع‌رسانی است. ایجاد تقاضا برای اصلاحات جدی اولین مرحله‌ای است که باید به آن فکر کرد. اگر زمانی دنبال مهار آب‌ها و سدسازی بودیم اینک دنبال انتقال آب هستیم و ممکن است چند سالی هم به موضوعات انتقال آب اختصاص دهیم و بعدا به اشتباهات خود در این زمینه پی ببریم و سپس به سراغ اصلاحات دیگری برویم که در واقع زمان را از دست بدهیم. کمبود اطلاعات در جامعه درخصوص آب موجب سوءبرداشتها و عدم چانه‌زني شده است. چون اطلاعات زيادي در نظام اداري وجود دارد اگر اين اطلاعات گسترش يابد موجب گفت‌وگوي بيشتري در جامعه مي‌شود. وظایف اندیشکده تدبیر آب ایران در 3 حوزه اطلاع‌رسانی و ارتباطات و آموزش و ظرفیت‌سازی و سیاست پژوهی، موضوع ضرورت آموزش دانش پایه آب به خبرنگاران است. همچنین موضوع مهم دیگر، بحث سیاست‌پژوهی برای ارتقای نظام تصمیم‌گیری بسیار حایز اهمیت است. همچنین باید به نقش و وظیفه مجلس و قوه قضائیه نیز در موضوع تصمیم‌گیری درباره آب دقت داشت چرا که درحال حاضر میزان مناقشات و مراجعه به دادگاه‌ها در مورد استفاده از آب زیرزمینی و مالکیت بهره‌برداری از منابع
آب‌ها زیاد است.