روزنامه شهروند کد خبر: 31268 تاریخ خبر: ۱۳۹۴ سه شنبه ۲۲ ارديبهشت روند تغييرات اقليمی کلانشهر تهران و عوامل تأثیرگذار بر آن (در یک دوره 90 ساله) پایتخت در مسیر گرم‌تر شدن پیش می‌رود پژوهش حاضر ، << روند تغییرات اقلیمی کلانشهر تهران و عوامل تاثیر گذار بر آن در یک دوره 90 ساله >> حاصل کار احمد مسجد جامعی، عضو کمیسیون سلامت ،خدمات شهری و محیط زیست و محمد علی شاعری ، رئیس ستاد محیط زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران است که درپی می آید: گسترش بی رویه شهر تهران، افزایش جمعیت، افزایش تعداد خودروها، افزایش مصرف سوخت های فسیلی در بخش هاي ساختمان، حمل ونقل و صنعت، افزایش انتشار گازهای گلخانه ای، افزایش بلندمرتبه سازی مخصوصا در کریدورهای شهری و گسترش جزایر حرارتی در شهر باعث شده است كه روند تغییرات اقلیم شهر تهران به گونه ای باشد که پایتخت را در مسیر گرم شدن پیش ببرد. تغییرات اقلیم و گرمايش جهاني یکی از مهم ترین معضلات زیست محیطی در قرن اخیر بوده که توجه بسیاری از محققان را به خود جلب کرده است. یکی از دلایل عمده تغییرات اقلیم، گرمایش جهانی است که عمده ترین دلیل آن افزایش گازهای گلخانه ای نظیر دی اکسیدکربن، اکسید ازت، کلروفلوئورو کربن و متان است. تغيير اقليم يك پديده پيچيده اتمسفري – اقيانوسي در مقياس جهاني و در درازمدت است. اين تغيير به دلايل دگرگوني دروني در سامانه اقليم، تغييرات در بر هم كنش هاي مؤلفه هاي تشكيل دهنده سامانه آن، تغييرات ايجاد شده در نيروي خارجي موثر بر سامانه، تغيير در عوامل محيطي و فعاليت هاي انساني است. اقليم كره زمين در طول تاريخ همواره درحال تغيير بوده، اما با شروع انقلاب صنعتي نقش بشر در تغييرات اقليمي تغيير پيدا كرد. اين امر به طور عمده به علت مصرف سوخت‏هاي فسيلي، شهر‏نشيني، جنگل‏زدايي، بيابان‏زايي و توسعه صنایع ناسازگار با محیط زیست و آلاینده و غيره است. در سال‏هاي اخير تغييرات اقليمي، به ويژه گرم شدن زمين، مورد توجه بسياري از كشورهاي جهان قرار گرفته است. براساس گزارش آژانس اطلاعات انرژی آمریکا و سازمان بهداشت جهانی در سال 2014، ایران رتبه دهم تولید گازهای گلخانه ای و رتبه هشتم آلودگی هوا را در جهان به خود اختصاص داده است. براساس گزارش ملی تغییر آب و هوا (گزارش دوم) حدود ۸۰ درصد علت تغییر آب و هوا و افزایش گازهای گلخانه ای در کشور مربوط به مصرف انرژی با منشأ فسیلی، حدود ۱۰ درصد مربوط به صنایع آلاینده و مابقی مربوط به پدیده جنگل زدایی و کاهش پوشش گیاهی است. باتوجه به این که تغییرات اقلیمی در شهرها با تغییر در ویژگی های محیط شهری، مشکلاتی را در عرصه های مختلف شهری پدید آورده و هزینه های سنگینی بر مدیریت شهری تحمیل می کند، در مقاله حاضر به بررسي تغييرات اقليمي کلانشهر تهران - به عنوان شانزدهمين شهر پرجمعيت جهان و پایتخت کشور جمهوری اسلامی ایران- از سال 1300 الی 1391 و عوامل موثر در ایجاد این تغییرات پرداخته شده است. 1- ويژگي هاي جغرافيايي شهر تهران شهر تهران از نظر جغرافیایی در ۵۱درجه و ۱۷ دقیقه تا ۵۱درجه و ۳۳دقیقه طول شرقی و ۳۵درجه و ۳۶دقیقه تا ۳۵درجه و ۴۴دقیقه عرض شمالی قرار گرفته است. ارتفاع کنونی تهران از سطح دریا در حدود ۹۰۰ الی۱۸۰۰ متر است. به طور مثال در میدان تجریش ارتفاع حدود ۱۳۰۰ متر و در میدان راه آهن ۱۱۰۰متر بالاتر از سطح دریا است. این اختلاف سطح به علت گستردگی و وسعت زیاد این شهر است. شيب زمين از شمال به جنوب در دامنه کوهستان شمیرانات ۱۰ الی ۱۵درصد، از تجریش تا تپه های عباس آباد با شیب متوسط ۳ الی ۵درصد، از عباس آباد تا خیابان انقلاب ۲ درصد و از مرکز شهر تهران تا کناره ۱ درصد است. تهران در پهنه بین دو وادی کوه (كوه هاي البرز) و کویر (حاشيه شمالي كوير مركزي ايران) و در دامنه های جنوبی البرز گسترده شده است. از سمت جنوب به کوه های ری و بی بی شهربانو و دشت های هموار شهریار و ورامین و از شمال به واسطه کوهستان محصور شده است. 2- ويژگي هاي اقليمي شهر تهران در ساختار کلی اقلیم تهران سه عامل وجود دارد که در آب و هواي آن نقش مؤثري دارند. اين عوامل عبارتند از: وجود رشته کوه هاي البرز در شمال، دشت کوير در جنوب و وزش بادهاي باران زاي غربي. عامل ارتفاع در آب وهواي تهران نقش اساسي دارد. به همين جهت با کاهش ارتفاع از شمال به جنوب دما افزايش مي يابد، اما ميزان بارندگي کمتر می شود. کوه های اطراف تهران مانع بسیار مؤثری در نفوذ توده هواهای مختلف هستند. به همین سبب هوای تهران از آرامش و سکون بیشتری نسبت به مناطق مجاور خود برخوردار است؛ به عبارت دیگر واقع شدن کوهستان از سمت شمال و دشت های حاشیه کویر از سمت جنوب و جنوب شرقی سبب ایجاد یک جریان خفیف و آهسته هوا از دشت به کوه در طی روز و از کوه به دشت در طول شب می شود. فصل سرما در تهران معمولا از آذرماه شروع می شود و بیشترین دمای سال را در اواسط تابستان (مردادماه) داراست. گرم ترين ماه هاي سال، خرداد، تير، مرداد و سردترين آن، آذر، دي و بهمن است. فصل بارندگي از مهرماه تا اسفندماه است و ميزان بارندگي در دي ماه به حداکثر رسیده ولي در اوايل بهار بتدریج رو به کاهش می رود. باد غالب در تهران باد غربي است که اين بادها هرگاه شدت بگيرند، هواي آلوده را از تهران خارج مي کنند، البته امتداد کوه هاي البرز بين تهران و کرج تا حدود زيادي بادهاي غربي را به سمت شهريار منحرف می کند و مانع تخليه کامل آلودگي مي شود، مگر آن که شدت باد زياد باشد. پس از باد غربي، مهم ترين باد در فصل تابستان از سمت جنوب و از داخل کوير به سمت شهر تهران مي وزد و هنگام وزش، موجب انتقال گرماي هواي کوير و حمل گردوغبار و آلودگي به سمت تهران مي شود. جريان هواي ديگري که در محدوده تهران مي وزد، نسيم کوه به دشت و برعکس است. اين بادها چون ملايم و آرام مي وزند، قدرت پراکنده کردن مواد آلاينده را ندارند ، ولي روزها اين مواد را با خود به طرف شمال تهران حرکت مي دهند. مواد آلاينده پس از برخورد با کوه هاي بخش شمالي در آن جا مي مانند و شب ها با وزش نسيم کوه به سمت دشت، از شمال به جنوب سرازير مي شوند. 3- بررسي تغييرات اقليمي شهر تهران با مقايسه عناصر اقليمی تهران در سالنامه هاي 1303 و 1391 مي توان به چگونگي روند تغييرات عناصر اقليمی در یک دوره حدود 90ساله پرداخت. اطلاعات اقليمي اخذ شده در سال 1391 مربوط به آمارهاي ايستگاه هواشناسي ژئوفيزيك تهران است كه دليل انتخاب ايستگاه، موقعيت جغرافيايي اين ايستگاه و قرارگيري آن در محدوده تهران قديم است. 3-1- دما دما کمیتی است که در شهر تهران نسبت به سایر کمیت های هواشناختی بیشتر تحت تأثیر قرار گرفته است. بررسی دما در شهر تهران نشان داد که در سال 1303 كمترین درجه حرارت ثبت شده مربوط به بهمن ماه با 16.1- درجه سانتیگراد و بیشترین دمای ثبت شده نیز مربوط به ماه مرداد با 39.1 درجه سانتیگراد بوده است. همچنين درجه حرارت متوسط در سال مذکور 15.5درجه سانتیگراد بوده است. شهر تهران در سال 1391 دارای حداقل دماي مطلق 5.2- و حداكثر دماي مطلق 38.6درجه سانتيگراد در ایستگاه سینوپتیک بوده است. مقايسه آمارهاي مربوط به درجه حرارت در سال هاي 1303 و 1391 تفاوت معني داری را نشان می دهد. اختلاف دمای حداکثر در دوره آماری مذکور 0.5 درجه سانتیگراد و اختلاف دمای حداقل در این دوره حدود 11 درجه سانتیگراد بوده است یعنی در سال 1391 حداقل دما نسبت به سال 1303، 11درجه سانتیگراد افزایش یافته است که تفاوت قابل ملاحظه ای را نشان می دهد. همان گونه که ملاحظه می شود دماي زمستان ها بيش از دماي تابستان ها افزايش داشته و دامنه تغییرات دمایی در سال 1391 نسبت به سال 1303 کاهش یافته که حاکی از آن است که شب های تهران گرم تر شده و دما در زمستان بیش از دماهای تابستان افزایش داشته است. عوامل متعددی ازجمله شرایط وضع هوا، عرض جغرافیایی، زمان، توپوگرافی، پایداری، باد، آلودگی هوا، منابع گرمای مصنوعی و دست ساز بشر، ارتفاع ساختمان ها، هندسه خیابان ها و شرایط تخلیه هوای شهر، سبب افزایش دما در محیط های شهری می شوند. 3-2- بارندگی به دلیل عدم وجود داده های بارش در بین سال های 1300 الی 1391، بارش ها در یک دوره 63 ساله (1391-1330) بررسی شد که نشان دهنده نوسانات شدید بارندگی از سالی به سال دیگر است که از ویژگی های بارز آب و هوای تهران یا می توان گفت کل ایران است. به طور مثال در سال 1391، میزان متوسط بارندگی 239.7 میلیمتر بوده درحالی که در سال1389، میزان بارندگی 183.2 میلیمتر بوده است. بنابراین بارندگی شهر تهران در این دوره همواره نوسانات افزايشي و كاهشي داشته، ليكن کلانشهر تهران در 30 سال اخير با كاهش ميزان بارندگي مواجه بوده است. میزان بارندگی سالانه در سطح شهر تهران در سال های اخیر حدود 20 درصد کاهش یافته است. 3-3- باد جريانات عمومي هوا در تهران تابع بادهاي غربي بوده و امتداد عمومي اين جريانات با جهت کلي کوه هاي البرز تقريبا موازي است. باد غالب تهران غربی (۲۷۰درجه) و متوسط سرعت آن ۵.۵ متر بر ثانیه است. آمارهاي هواشناسي در سال 1303 نشان داد كه بیش از يك سوم ايام سال، هوا آرام بوده و در ساير اوقات سرعت باد از 9.1 متر در ثانیه تجاوز نکرده است. میانگین سرعت باد در اين سال 4.4 متر بر ثانیه گزارش شده است. همچنین براساس آمارهاي سال 1391، میانگین سرعت باد 3.2متر بر ثانیه بوده است. به دلیل عدم وجود داده های مرتبط به باد در بین سال های 1300 الی 1391، بررسی سرعت روزانه باد در یک دوره 63 ساله (1391-1330) مورد بررسی قرار گرفت که نشان داد حداکثر سرعت میانگین سالیانه باد در سال های مذکور، 4 و حداقل 2متر بر ثانیه بوده است. نتایج بررسی ها نشان داد که میانگین سرعت باد روزانه در سال 1391 نسبت به سال 1330 تغییر چندانی پیدا نکرده، این درحالی است که سرعت بادهای شبانه در تهران کاهش یافته است. میانگین ماهانه سرعت باد در ساعات اولیه شب و اوایل صبح روند کاهشی قابل ملاحظه ای را نشان داد. باد با انتقال آلاینده ها سبب کاهش اثرات گلخانه ای شده و در نتیجه از افزایش دمای کمینه در کلانشهرها جلوگیری می کند. (رنجبر سعادت آبادی، عباس، 1391) 4- عوامل موثر در تغييرات اقليمي شهر تهران به شرح ذیل است: 4-1- افزايش جمعيت و توسعه شهرنشيني در سال 1300 شهر تهران با مساحتي برابر 24.458.290 مترمربع و براساس سرشماري سال 1335، جمعيتي بالغ بر 1.560.934 نفر را پذيرا بوده است. با گسترش و توسعه چشمگير پايتخت در طول نود سال گذشته، مساحت شهر به 730.000.000 مترمربع و جمعيت آن به 8.244.535 نفر افزايش يافته است. اين بدان معني است كه تهران اكنون با رشد تقريبي 30برابري وسعت و 5.3 برابري جمعيت نسبت به نود سال گذشته روبه رو بوده كه به طور حتم يكي از مهم ترين پيامد هاي افزایش جمعیت و توسعه شهرنشینی در کلانشهر تهران، افزایش مصرف انرژی و تغييرات اقليم بوده است. 4-2- رشد اقتصادی و توسعه فعالیت های صنعتی نامتوازن شهر تهران ضمن مواجهه با افزايش جمعيت، رشد بسيار چشمگيري در زمينه توسعه صنعت نيز داشته است به نحوی که درحال حاضر بیش از 17000 واحد صنعتی و صنفی در تهران و اطراف آن مستقر است كه اين رشد سريع صنعتي به موجب مصرف بی رویه سوخت های فسیلی نهایتا موجب افزايش گازهاي گلخانه اي و تغييرات آب و هوايی در تهران شده است. بررسی عوامل موثر در بخش صنعت بر میزان انتشار گازهای گلخانه ای نشان می دهد که چهار اثر تولیدی، ساختاری، شدت مصرف انرژی و ترکیب سوخت در انتشار گازهای گلخانه ای موثر بوده که بیشترین سهم مربوط به اثر تولیدی و شدت انرژی است. نتایج حاصل از محاسبات نشان می دهد که ظرفیت زیادی به منظور کنترل انتشار گازهای گلخانه ای در بخش صنعت بدون کاستن از سطح تولید (37 درصد سهم تولید) وجود دارد. می توان بدون کاستن از سطح تولید تا 63 درصد از انتشار گازهای گلخانه ای را با استفاده از سایر اثرات کاهش داد. یکی از مهم ترین راه های کاهش گازهای گلخانه ای بدون کاستن از تولید، بهبود شدت مصرف انرژی در بخش صنعت است. (نظری، محسن و بخشی زاده، محمد، 1390) 4-3- پایین بودن سطح تکنولوژی یکی از عوامل موثر در انتشار گازهای گلخانه ای و پدیده تغییر اقلیم، انواع تکنولوژی های مورد استفاده در بخش های صنعت، حمل و نقل، انرژی، کشاورزی و مدیریت زایدات است. در کلانشهر تهران یکی از نقاط ضعف موجود، در حوزه تکنولوژی است. استفاده از تجهیزات فرسوده و ناکارآمد در بخش های مختلف، فقدان تکنولوژی های مناسب جهت تولید سوخت مناسب و پاک برای وسایل نقلیه سبک و سنگین، عدم جمع آوری کامل گازهای منتشره (بالاخص گاز متان) از محل های دفن زباله شهری، عدم جلوگیری از انتشار بخارات از محل های سوخت رسانی شهری، انتشار گازهای گلخانه ای از فرآیندهای قدیمی و فرسوده صنعتی، استفاده گسترده از سوخت های فسیلی در بخش ساختمان، صنایع و بخش حمل ونقل و .... از عوامل افزایش گازهای گلخانه ای در کلانشهر تهران ناشی از پایین بودن سطح تکنولوژی است. - افزایش تولید آلاینده های هوا هيچ كدام از گازهاي گلخانه اي جزو آلاينده هاي هوا نيستند ولي منابع انتشار آنها با هم يكسان است. بسياري از گازهاي گلخانه اي از احتراق سوخت هاي فسيلي ايجاد مي شوند و سوخت هاي فسيلي عامل ايجاد آلودگي هوا هم هستند. بنابراين با توليد دی اکسید کربن، آلاينده اي مثل منوكسيد كربن به وجود مي آيد. در نتيجه اقدامات كاهش آلودگي هوا سبب پايين آمدن ميزان گازهاي گلخانه اي هم مي شود و بالعكس. البته اين دو پديده تفاوت مهمي نيز با هم دارند. اينكه آلودگي هاي هوا در ارتفاعات پايين حدود 50 متري سطح زمين ايجاد مي شوند و تنها يك منطقه را دربر مي گيرند؛ درحالي كه گرمايش زمين يك موضوع جهاني است و لايه گازهاي گلخانه اي در ارتفاع چند كيلومتري سطح زمين باعث افزايش دما مي شود. آلودگی هوای تهران یکی از معضلات اساسی این کلانشهر است. تهران بزرگ ترین قطب صنعتی و تجاری کشور محسوب می شود. عوامل طبيعي، فرم ساخت شهري، وجود بیش از 3 میلیون خودروی فعال و 700 هزار موتورسيکلت، 17000 واحد صنعتي و صنفی (معادل 25درصد صنايع کل کشور) با مصرف حدود 20 درصد کل انرژي کشور، تمرکز 70 درصد خدمات و 80 درصد متخصصان، اين شهر را به يکي از آلوده ترين شهرهاي جهان تبديل کرده است. - افزایش تولید پسماند یکی دیگر از عوامل تاثیرگذار بر تغییر اقلیم در شهر تهران، افزایش بی رویه تولید پسماند است که ناشی از افزایش جمعیت، توسعه شهر نشینی و فرهنگ مصرف گرایی غلط است. مدیریت ناصحیح پسماندها (بیشترین حجم پسماندهای تولیدی بدون استحصال گاز متان دفن می شود)، منجر به تولید گازهای گلخانه ای در کلانشهر تهران شده است. 5- مهم ترین اثرات تغییرات اقليمي بر شهر تهران عبارتند از: افزایش دما کاهش میزان بارندگی افزایش تبخیر، بروز پدیده خشکسالی و ریزگردها تخریب و ایجاد خسارت بر فضای سبز شهری افزایش مصرف انرژی کاهش محصولات کشاورزی جمع بندي و ارایه پیشنهادات شرایط اکولوژیک شهر تهران در طول چهار قرنی که از عمر این شهر می گذرد، به ویژه از اوایل قرن حاضر تا به حال، دگرگونی های بسیار عمیق و گسترده ای را متحمل شده است. به تبع آن، اقلیم نیز که در نتیجه تغییرات اکولوژیکی می تواند تغییر یابد، در فضای طبیعی اشغال شده توسط شهر به طور گسترده ای تغییر ماهیت داده است. شاید مهم ترین علل بروز تغییرات اقلیمی در تهران را، که بی شک از تغییرات اقلیم جهانی نیز تأثیر می پذیرد، بتوان در دو عامل بيان كرد: نخست حضور فیزیکی شهر به عنوان پدیده ای بیگانه در محیط طبیعی و دوم فعالیت های مرتبط با زندگی شهری. گسترش بی رویه شهر تهران، افزایش جمعیت، افزایش تعداد خودروها، افزایش مصرف سوخت های فسیلی در بخش هاي ساختمان، حمل ونقل و صنعت، افزایش انتشار گازهای گلخانه ای، افزایش بلندمرتبه سازی مخصوصا در کریدورهای شهری و گسترش جزایر حرارتی در شهر باعث شده است كه روند تغییرات اقلیم شهر تهران به گونه ای باشد که پایتخت را در مسیر گرم شدن پیش ببرد. در وضع موجود، ساختار اکولوژیک فضایی که به اشغال شهر تهران درآمده به طور کامل تغییر یافته است. در نتیجه مسدود شدن سطح شهر توسط آسفالت و گسترش ساختمان سازی، ساختار هیدرولوژیک شهر کاملا دگرگون شده است. خاک به عنوان یک عامل اکولوژیک، توسط بناها و شبکه راه ها پوشیده شده و بدین ترتیب روابط خود را با اتمسفر و هیدروسفر از دست داده است. لذا با توجه به ارتباط نزدیک عوامل یاد شده با اقلیم و نیز کنش مجموعه این عوامل با یکدیگر، ظهور تغییرات در اقلیم شهر به عنوان واکنشی نسبت به تغییرات به وقوع پیوسته در بین سایر عوامل اکولوژیک، امری کاملا بدیهی است. گسترش فرآيند بازيافت پسماندهاي شهري، جمع آوري گاز متان از مراكز دفن پسماندها و استفاده از آن به عنوان منبع انرژي، استفاده از انرژي هاي تجديدپذير و سوخت هاي پاك، توسعه فضاهاي سبز شهري و جنگل كاري هاي دست كاشت، بهبود فرآيندهاي توليدي و صنعتي و استفاده از تكنولوژي هاي دوستدار محيط زيست، افزايش راندمان مصرف بهينه انرژي، گسترش وسايل نقليه عمومي، ايجاد ايستگاه هاي مخصوص دوچرخه و ترويج استفاده از دوچرخه در سطح شهرها، از رده خارج كردن خودروها و صنايع مستعمل، پايش مداوم آلاينده ها در سطح شهرها، توسعه سيستم هاي تشويقي و تنبيهي صنايع به منظور كنترل توليد گازهاي گلخانه اي، حفاظت از ذخاير گياهي و جانوري موجود، بهينه سازي صنعت ساخت و ساز در مقياس شهري، پيشگيري از گسترش افقي شهرها و آموزش و فرهنگسازي شهروندان به عنوان راهکارهای موثر به منظور کنترل تغییرات اقلیم در کلانشهر تهران پیشنهاد می شود. در پایان لازم به ذکر است اقلیم شهر تهران به گونه ای تغییر یافته است که اگر مورد توجه جدی برنامه ریزان قرار نگیرد، مشکلات غیرقابل جبرانی را ایجاد خواهد کرد. در راستای مدیریت این معضل، راهبردهای ذیل پیشنهاد می شود: مدیریت مصرف انرژی ناشی از منابع ثابت (منابع خانگی، اداری، تجاری، صنایع و کارگاه ها)، مدیریت مصرف انرژی ناشی از منابع متحرک، بازیافت و مدیریت پسماند، حفاظت از منابع آبی و مدیریت پساب ها و روان آب ها، مدیریت فضای سبز، جنگل داری و کشاورزی شهری، مدیریت ساختار کالبدی شهر، حفاظت از گونه های تنوع زیستی، آموزش و فرهنگ سازی و تعامل سازمان ها و نهادهای متولی. امید آن که با تدوین و اجرای راهبردهای ذکر شده بتوان گامی موثر در حفظ و حراست از اقلیم شهر تهران برداشت و محیطی درخور شهروندان تهرانی ایجاد کرد.