روزنامه شهروند کد خبر: 29783 تاریخ خبر: ۱۳۹۴ دوشنبه ۷ ارديبهشت دارالعجزه و دارالتربيه تبريز (پرورشگاه و تيمارستان تبريز / موسسه خيريه تبريز) | غلامرضا درکتانيان | سندپژوه و پژوهشگر تاریخ آذربایجان| انقلاب مشروطه رويدادی عظيم بود که در ايران اواخر دوره قاجار رخ داد و آثاری ديرپا از نظر سياسی، اجتماعی و فرهنگی در جامعه برجا گذاشت. اين نهضت در واقع جنبشي ملي و مردمي بود كه بر اثر دهه ها نابساماني، ناامني و فشار فقر و محروميت توده هاي محروم در برابر فساد حكومت و خودكامگي حكمرانان دوران استبداد پديد آمد. شكل گيري و رشد جمعيت هاي خيريه با اهداف متعالي انجام امور عام المنفعه، كمك به همنوع و دستگيري از مستمندان و فقرا به ویژه در مواقع بروز بحران هاي سياسي و اجتماعي آن زمانه، از آثار اجتماعي اين انقلاب به شمار می آید كه كمتر مورد توجه قرار گرفته است. آذربایجان به ویژه شهر تبریز از این نظر بسیار اهمیت دارد. بخشی از فعاليت های اجتماعی مردم تبريز در همین دوره به شکل گيری دارالعجزه و دارالتربيه انجامید. در دوره مشروطيت در بیشتر محله هاي تبريز انجمن هايی تشكيل شده بود كه در آنها افزون بر مسائل سياسي، به امور اجتماعي ازجمله موضوعات خيريه و عام المنفعه توجه می شد. فعالان و بانیان این انجمن ها از مستمندان محله خود دستگيري می کردند. تجربه جمعيت هاي خيريه تبريز از دوره مشروطيت، از وقايع سياسي و اجتماعي آن زمان برگرفته شده و به گونه ای خود جوش در مردم پدید آمده بود. این حرکت پس از مشروطيت نيز تداوم یافت. جمعيت هاي خيريه تبريز را بدین ترتیب می توان یکی از دستاوردهای اجتماعي جنبش مشروطه به شمار آورد. روحانيان و تجار با تاسیس خیریه ها و مساعدت های مالی، در گسترش این جریان اجتماعی نقشی مهم ایفا کردند. حضور بازرگانان در این حرکت، همزمان با بهره گیری شان از آموزه های اعتقادی و ارتباط محکم با روحانيت تبريز، به موقعيت این شهر مهم به عنوان پايانه تجاری و واسطه میان ايران و اروپا از راه استانبول و قفقاز ارتباط داشت. فعالیت بازرگانان در این شاهراه اقتصادی، موجب آشنایی آنها با فرهنگ اجتماعی کشورهای اروپايي شده بود. از همین رو بود که آنان به موضوعات انجمن های خیریه و کمک به همنوعان علاقه مند شدند. پس از پيروزي جنبش مشروطه، تبريز در دوره استبداد محمدعلي شاهی درگير جنگ بود و حدود يازده ماه در محاصره مستبدان قرار گرفت. اين محاصره طولاني موجب شد مردم از حيث آذوقه در مضيقه قرار گيرند. همين مسأله، امراض ناشي از كمبود مواد غذایي را پدید آورد و گسترش داد. همچنین درگيري با نيروهاي دولتي، گروهی از مجروحان را بر جای گذاشت که به معالجه و پرستاری نیاز داشتند. در اين هنگامه بحراني، مردم نيکوکار تبريز دور هم آمدند و برای تاسيس خيريه ای با هدف ایجاد رفاه برای مستمندان و بهبود وضع مجروحان اعانه گرد آوردند. فعاليت های اين خيريه اما پس از مدتی با بهبود اوضاع اجتماعی راکد ماند. با پايان دوره استبداد صغير و رفع محاصره تبريز، آرامشی در اوضاع پديد آمد، اما بيكاري و كسادي بازار و ركود دادوستد باز موجب شد طبقات پايين، سخت در مضيقه بيفتند. پیامد اين جريان، عده اي از بازرگانان نوعدوست ازجمله حاج ميرزا علي اكبر صدقياني، حاج يوسف قزويني، حاج محمد علي بادامچي، حاج علي كمپاني، حاج علي اكبر قافقايچي، حاج مهدي كوزه كناني (ابوالمله)، حاج مهدي سلماسي، حاج علي قره داغي، حاج حسين ختايي و حاج باقر جوان (نوبخت) با همكاري موسسان مريض خانه ملي و نايب الاياله وقت اجلال الملك، در عمارت ايالتي، انجمني تشكيل دادند. اين انجمن سپس جمعي را به عنوان هيات عامله خيريه انتخاب كرد تا با جمع آوري اعانه براي رفاه حال مستمندان معلول و يتيمان بي سرپرست بكوشند. نخستین اقدام اين انجمن در انجام امور خيريه و كمك به مستمندان، تاسيس دارالعجزه در سال 1327 قمری بود. در آنجا عده اي از بينوايان و معلولان بي سرپرست نگهداري مي شدند. هنگامی كه خبر تاسيس دارالعجزه به گوش مردم نوعدوست رسيد، انجمن هاي ايراني در خارج ایران ازجمله انجمن سعادت استانبول و انجمن مساوات قفقاز و مردم دیگر شهرهاي ايران اعانه و هداياي فراواني به دارالعجزه فرستادند. پس از آرامش اوضاع و بهتر شدن وضع مردم، با شروع جنگ یکم جهاني در سال 1914 میلادی (1332 قمری)، بالطبع وضع روستایيان آذربايجان نيز در اثر فروش محصولات كشاورزي به روسيه كه با آلمان درگير جنگ بود، خوب شد و فعاليت دارالعجزه راكد ماند. در اواخر جنگ و بروز قحطي جهاني، اما شهرهاي مختلف ايران نيز از آن متاثر شدند. با هجوم بينوايان و گرسنگان روستاها و قصبه ها و شيوع امراض ناشي از كمبود مواد غذايي و بيماري هاي عفوني در تبريز، تعدادي از مردم فقير جان خود را از دست دادند. اگرچه اشاره اي ضعيف به وجود كميسيون هاي اعانه فرقه دموكرات و معيشت فقرا و موسسه خيريه آمريكایيان در دوره ركود دارالعجزه شده است، اما احتمالا به دليل كوتاهي دوره فعاليت آنها به ويژه نبود اسناد و شواهد معتبر تاريخي، نمي توان درباره اهداف، عملكرد و ساختار آنها سخن گفت. اين امر شايد تاييدي بر اين نكته باشد كه به سبب نبودن تشكيلات منظم برای توزيع مناسب اعانه ها و عدم تمركز امور، كمك ها موثر واقع نشده است. در نتيجه ادامه اين وضع نابسامان كه به مرگ تعدادي از فقرا و مستمندان منجر شد، گروهی از نيكوكاران و سرمايه داران تبريز دور هم گرد آمدند و با جمع آوري اعانه هاي نقدي و جنسي، خانه باغچه لقمان در تكيه حيدر را كرايه کردند. این نیکوکاران در محرم سال 1335 قمری بار ديگر دارالعجزه را احیا و عده ای زياد از تهيدستان را در آنجا نگهداري كردند. اساسنامه اي نيز در هشت ماده برای فعالیت آن تنظيم شد. در سال 1319 خورشیدی براساس قانون تجارت، اداره ثبت موسسات در اداره کل ثبت اسناد آذربايجان تشکيل شد و با اعمال فشار از سوی دايره همگانی شهربانی، کم کم جمعيت های خيريه تبريز ثبت شدند. اين جمعيت که مکان آن در کوی دمشقيه بود، نخستین موسسه ای بود که با عنوان پرورشگاه و تيمارستان شهر تبريز در سال 1321 خورشیدی با شماره يک به ثبت رسيد. اساسنامه بعدي اين جمعيت در 32 ماده تنظيم شد. متولیان این انجمن در اساسنامه، منظور از تشكيل جمعيت را كمك به بينوايان، يتيمان و ديوانگان شهرستان تبريز و انجام امور عام المنفعه و ياري مصيبت زدگان هنگام بروز حوادث ناگهاني، در حدود اختیار درآمدهاي آن بیان کرده بودند. نکته جالب، تعیین محل درآمدها و دارایی های انجمن بود. اینها عبارت بود از وجوه سالانه اداره دارایي، وجوه اداره دارايی برای نگهداري و اعاشه افراد، وجوه اداره شهرداري براي كمك به پرورشگاه يا تيمارستان، اعانه بازرگانان از واردات و صادرات كالاهاي خود در گمرك به نفع جمعيت، اعانه ها و هداياي مختلف نقدي و جنسي، درآمد كارهاي دستي مدد جويان آسايشگاه، درآمدهاي حاصله از نمايش ها و گاردن پارتي ها به نام جمعيت، موقوفه هاي موسسه اعم از منقول و غيرمنقول، درآمد حاصل از اراضي، ابنيه، عمارت ها، آلات، ادوات و اثاثيه متعلق به جمعيت و سرانجام منافع املاك و مستغلات متعلق به جمعيت. با توجه به فهرست این دارایی ها و منابع درآمدی، مي توان به اين نتيجه رسيد كه اين جمعيت يكي از پردرآمدترين موسسه هاي خيريه تبريز در دوره میان جنبش مشروطه و انقلاب اسلامی بوده است. این جمعیت اقداماتی مهم در زمینه یاری گری به مستمندان و نیازمندان انجام داد. ازجمله در جريان سيل تير ماه 1308 خورشیدی تبريز، اين جمعيت مبلغ سه هزار تومان از محل عايدات خود در اختيار جمعيت شير و خورشيد سرخ تبريز قرار داد تا میان آوارگان مستمند و آسيب ديده از سيل به مصرف برسد. براساس آمار ارایه شده اين موسسه به كميسيون مستمندان تبريز برای تعيين مقرري، تعداد مددجويان پرورشگاه در سال 1330 خورشیدی، هشتاد نفر بوده است. اين موسسه به دیگر جمعيت هاي خيريه تبريز نيز كمك فراواني كرده بود. از جمله اين كمك ها اهدای دو هزار متر مربع زمين در بهترين نقطه شهر به ارزش 3 میلیون ريال به جمعيت مبارزه با سرطان شعبه تبريز در سال 1347 خورشیدی بود. منابع و مستندات گزارش در دفتر روزنامه موجود است.