روزنامه شهروند کد خبر: 114054 تاریخ خبر: ۱۳۹۶ چهارشنبه ۱۲ مهر شور جان‌بخش یک سوگ تاریخی در کویر بازخوانی آیین‌های تاریخی سوگواری محرم در روستای کبوده بر پایه روایت محمدعلی اسلامی ندوشن |نسیم خلیلی| شمع و چراغ و نوحه صدای سوختن نفت در چراغ های توری آویخته بر دیوار حسینیه های کویری، صدایی دلنشین گمشده در رنگ ها و نگارها، شمشیربندان نخل و پارچه های رنگارنگ اش؛ رنگ هایی که در سور و سوگ، کویرِ آرام را می آراست و بدان رنگ و جان می بخشید. در میان همه سورها و سوگ های مرسوم، محرم همیشه برای مردم کویر حالی دیگر داشته است. شور محرم در زندگی یکنواخت روستاهای کویری جنب وجوشی می نهاد که نه تنها برای آغاز مجلس های روضه و تعزیه، بل، از آن رو که به تعبیر کویرنشینان <<محرم ماه وصل کننده بود، ماه گرمی حضور، تجدید دیدارها و بیدارکردن عواطف: دوست داشتن و گریستن و کینه ور شدن و همه اینها را با مصائب دنیوی آمیختن.>>* چشم هایمان را می بندیم و نور سپید و طلافام لاله را در دستان خادم امام حسین(ع) در دل کویر و روستای کبوده می انگاریم. کبوده روستایی در ندوشن امروز است؛ آن سو تر از میبد. خادم، آرام گام برمی دارد، با لاله ای زیبا در دست که شمعی در آن می سوزد و روشنایی جلوی پایش می کشد. خادم آمده است یکی از اعیان روستا را به محفل عزاداری امام حسین(ع) فراخواند، گویی این <<به نحو غیرمستقیم، نشانه نظر لطف خاص امام نسبت به او گرفته می شد.>> این نور در کوچه ها زندگی می پاشید. مردم با دیدن این باریکه نور و صدای گام های خادم و خان می فهمیدند محرم آمده است و می خواهند سوگواری کویری خود را در میان نور و شمع و رنگ و زندگی آغاز کنند. تاریخ زیست اجتماعی مردمان کویر، با محرم آمیخته بوده است، با لاله ها و شمع ها و چراغ هایی نفتی که شب های محرم شبستان حسینیه ها را پر می کرد، با صدای خطیب و ذاکر و واعظ، با استکان و نعلبکی و حبه های قند در سینی های بیضی شکل کوچک، با نوحه خوانی های دسته جمعی که هنوز نیز پرشورترین نوحه های ایران است، با شعرها و سروده هایی سرشار از شور و انرژی و معنا. روایت محمدعلی اسلامی ندوشن در کتاب <<روزها>> از مردانی که پس از شام به سینه زنی و روضه خوانی دسته جمعی مشغول می شدند، به روشنی فضای پرشور محرم های امروز یزد را به یاد می آورد که هیأت هایشان برای روضه های غرا و هماهنگی عزاداران در ایران پرآوازه است <<در آغاز مجلس، عده ای مرد که همگی از طبقه رعیت بودند، می آمدند وسط میدان، در یک حلقه کنار هم می ایستادند و آن گاه در حالی که شروع می کردند به آهسته از پهلو قدم برداشتن، می چرخیدند و با صدای بلند و غرا مرثیه معروف محتشم را می خواندند. صدای چهل- پنجاه مرد که زیر گنبد حسینیه می پیچید، صداهای قوی که عادت به فریادزدن در فضای باز کشتزارها داشت، شنونده را سخت تحت تأثیر قرار می داد، می خواندند: یاران عزای کیست که بر دشت عالم است/ یا این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است؟/ در بارگاه قدس که جای ملال نیست/ سرهای قدسیان همه بر زانوی غم است.... این کشیدگی بارگاه قدس که شعر قوس برمی داشت، اوج می گرفت و بازمی گشت، خیلی باابهت بود، تا می رسید به این بیت: باز این چه رستخیز عظیم است کز زمین/ بی نفخ صور، خاسته تا عرش اعظم است؟ نیروی شعر محتشم کار خود را می کرد. حتی مردان بیسواد، وقتی آن را می خواندند، معلوم بود که به جاذبه صدای خود ربوده می شوند. طنین آواها گواه بر این معنی بود. با خواندن شعر خود را رها می کردند. انباشته های درونی خویش را که ناشی از دشواری و مسکنت زندگی بود، به بیرون می فرستادند. پس از نوحه یاران عزا سینه زنی آغاز می گشت. همان مردان در همان حلقه خود بر جای می ماندند و خطیب ده می آمد و در وسط آنها مانند نقطه دایره قرار می گرفت. با دست چپ، گوشه عبایش را نگه می داشت تا نیفتد و دست راست را به بالا و پایین به حرکت می آورد و مانند یک رهبر ارکستر نوحه می خواند که به آن توجوشی می گفتند و آنها بر سینه می زدند، و خطیب همان گونه که ایستاده بود، به گرد خود می چرخید. دست ها به همراه آهنگ شعر بر سینه فرود می آمد، شرق و شرق و این نیز مانند نوحه یاران عزا به منزله آهنگی بود که روان شنوندگان را بر خود به گهواره جنبانی می آورد.>> اگر به یاد آوریم این جمعیت پرشور از دل جایی بیرون آمده اند که در اصطلاح محلی میدان نام دارد و یادآور میدان نبرد در دشت کربلاست، این حزن و سوز و گداز و حس شورمندانه نهفته در نوای سینه زن ها را بیش تر درک کرده ایم چنان که اسلامی ندوشن به دو حسینیه روستای زادگاه اش، کبوده، اشاره کرده، می نویسد <<ولی در آن جا کسی نام حسینیه را نمی برد. می گفتند میدان... و میدان را از جهت ارتباط و شباهتی که میان آن و عرصه جنگ بود می گفتند یعنی نمایانگر جایی که شهدای کربلا در آن جا به شهادت رسیده بودند.>> این میدان که گستره ای نسبتا بزرگ را در بر می گرفت، برای مراسم تعزیه و حرکت دسته و گرداندن نخل های بزرگ چوبین ساخته شده بود، با صفه هایی در گرداگرد که مردها برای تماشای مراسم عزاداری بر آنها می نشستند و در طبقه بالایی نیز غرفه هایی برای زنان ساخته شده بود. میانه این میدان گاه نیز یک بقعه کوچک استوانه ای شکل با چهار دریچه شبیه آتشدانی بزرگ جای داشت که مرکز ثقل میدان بود و مراسم نمادین عزاداری، چه در قالب تعزیه، چه نوحه خوانی، چه نخل گردانی پیرامون محور این آتشدان زیبا که در زبان و گویش محلی <<کلک>> نام داشت، برگزار می شد. یک میدان سرپوشیده نیز در کنار این میدان پهناور با معماری کویری جای داشت که حوض و شبستان و منبر داشت و ساختار گنبدوارش به گونه ای طراحی می شد تا صدای ذاکر به گوش عزاداران برسد. بر گرد آتش مقدس اما قصه آن بقعه آتشدان گون که روایتی زیبا و شورمندانه است را اسلامی ندوشن روایت می کند <<غروب تاسوعا ساعت خاص آتش به کلک انداختن بود... بارهای هیزم می آوردند و در کلک آتش می افروختند. آن گاه هر کسی جلو می آمد و بوته هیمه ای برمی داشت، نیتی می کرد و آن را می انداخت وسط آتش. نیت طبیعتا برای برآورده شدن آرزویی بود. زن و مرد و بچه اطراف کلک می ایستادند و یا اباعبدالله یا قمر بنی هاشم گویان، هیمه خود را می انداختند، بعضی دو بار و سه بار. آتش زبانه می کشید و دود به هوا می رفت. از دریچه های پایین، هوا به آتش می رسید و خاکسترها به بیرون می ریخت. از آن جا که آتش همواره زیباست، منظره هیجان انگیزی بود و کمتر از آن رقت انگیز نبود، منظره مردمی که گرداگرد ایستاده و آرزومند و درمانده، زیر لب زمزمه کنان، از آتش طلب رهایی و گشایش می کردند. هر چند این شعله به شهدای کربلا وابستگی پیدا کرده بود و تبرک خود را از آنها می جست، از این که یادگاری از تقدس آتش در دوران کهن بود و از راهی دور خود را به درون دوران ما کشانده بود، تردید نمی توان کرد.>> هر چند اسلامی ندوشن، این سنت را بازآمده ای از دوران کهن می داند که از راهی دور به روزگار ما آمده است، اما شاید این مسافت چندان هم دور نباشد، چنان که هنوز نیز زرتشتیان بنا بر سنتی آیینی و کهن در روزهای زمستان، جشن سده را پاس می دارند و در روستاهای کوچک کویری همچون روستای چم در تفت که چندان از کبوده دور نیست، آتش می افروزند و با نیروی مقدس آتش، به نبرد با اهریمن می روند؛ شاید همین آیین به دل سوگواری های مذهبی نیز آمده باشد. باز، شاید شیعیان سوگوار امام حسین (ع) و یاران شان در روستاهای کویری یزد، به پیروی از زرتشتیان، آتش را همچون روشنایی و خورشید، مظهر نیکی و پروردگار می دانستند که می خواهد پلیدی، بیماری، زشتی، ترس و همه آثار شرارت و اهریمنی را نابود کند و بگریزاند. شیعیان سوگوار نیز شاید در این آیین کوچک می خواسته اند آن آتش مقدس، آنها را از آتش دوزخ رهایی بخشد. این آتش افروزی با وجهه قدسی اش قرار بود نحسی مرگ را از میان ببرد که در فردای تاسوعا غمبارتر و سهمناک تر از هر زمان دیگر خود را به رخ می کشید. کله قند و تل طاس و شربت نذری نذری شربت، به ویژه شربت های گیاهی همچون کاسنی و نعناع و گلاب از نذری های قدیمی در یزد به شمار می آید که شاید به دلیل گرمی هوا در کویر، نیز ویژگی عطش نشانی اش محبوب شده باشد. تهیه همین شربت ساده اما در گذشته با حسی شورمندانه جریان داشته است؛ مردم برای روضه شبانه جز چای و چپق و قلیان که از رسوم بود، شربت نذر کرده، برای تهیه آن تدارک می دیدند. اسلامی ندوشن در خاطراتش اشاره می کند خانواده او نیز از بانیان نذری شربت میان سوگواران محرم بوده اند <<از غروب کسانی می آمدند و خود را برای برگزاری این مجلس، که به علت همین شربت، در میان مجالس شاخص بود، آماده می کردند هر کسی کاری برعهده اش بود که هر سال همان شخص می بایست آن کار به خصوص را انجام دهد و وقتی او می مرد، پسرش در همان کار جانشین او می گشت. پینه دوز محل که مرد بلندقامت مسنی بود، مامور بردن قند و تهیه شربت بود. چند تن دیگر هم بودند که هر یک کاری برعهده داشتند. پینه دوز که نامش استاد صفدر بود، اول غروب در خانه ما حاضر بود. کله قندها را توی سفره ای به او تحویل می دادند که می گرفت و رو به میدان به راه می افتاد. من گاهی او را همراهی می کردم. پیر بلندبالا که آن اواخر کمی خمیده بود، با احساس غرور که تنها اوست که این خدمت به حسین را برعهده اش نهاده اند، قندها را بر دوش می کشید و روانه می شد. توی هشتی میدان، آبدان مسی بزرگی بود که به آن تل طاس می گفتند، شاید به معنی طاس کلان که گرداگرد آن آیه ها و دعاها و نقوش نقر شده بود و بر چارپایه چوبی ای قرار داشت. آن را پر از آب می کردند و قندها را با چکش می شکستند و توی آن می ریختند. آن گاه به هم می زدند و قدری گلاب هم به آن اضافه می کردند. حدود بیست گیلاس بلوری در خانه ما بود که برای همین منظور خریده شده بود و فقط سالی یک بار یعنی در همین یک شب به کار می افتاد. آنها را از جعبه ای بیرون می آوردند و می شستند که کنار تل طاس چیده می شد. شربت، فقط به مردها و پسربچه ها داده می شد که حدود دویست تا سیصد نفر برآورد می شدند. آن شب میدان بالا پر از جمعیت می گشت و مراسم سوگواری از همیشه پرآب وتاب تر بود. کسان معینی بودند که مامور شربت دادن بودند... یکی پای تل طاس می ایستاد، کمچه ای را پر از شربت می کرد، توی گیلاس می ریخت که به اندازه یک جرعه می گرفت و آن گاه آن را توی سینی دور می گرداندند که جلو هر کسی می رسید یکی برمی داشت لاجرعه به سرمی کشید و گیلاس خالی را به جایش می نهاد.>> نکته جالب توجه در روایت اسلامی ندوشن اما آن جا است که بر این باور می شود <<انتخاب این شب گویا برای آن بوده است که کسانی با جذب کمی بیشتر قند، خود را برای روز پرغلیانی که روز قتل بود، آماده کنند.>> * همه نوشته های درون گیومه ها از کتاب <<روزها>> نوشته محمدعلی اسلامی ندوشن روایت شده است. شیر سوگوار و مجلس تعزیه اسلامی ندوشن به نخلی زیبا اشاره می کند که با پارچه سیاه، شمشیر و قمه و خنجر برهنه، آینه، دستمال ابریشم، منگوله و پولک و جقه های فلزی از فولاد و برنج، آراسته می شد و بر نوک جقه ها نیز انار و بِه فرو می بردند و <<این هیکل چوبی مانند عروس آراسته می شد، خوشبو و مکلّل>>. این عروس زیبا در روز تعزیه خوانی، در گوشه میدان یا همان حسینیه، خود را می نمایاند و گویی ناظر آرام و آراسته مجلس های تعزیه بود. طبل و شیپور نواخته می شد و <<دسته نوحه خوانان وارد می شدند که <<شده>> را بدرقه می کردند. شده به منزله درفش امام حسین بود و آن عبارت از چوب بلندی بود که بر سر آن هیکل بزرگ آهنی ای قرار داشت، با شاخه هايی مانند پنجه دست و برگ و گل، و زینت آلات فلزی شبیه به پرهای خُود که به علت ظرافتی که در ساخت آنها به کار برده شده بود، با حرکت قدم به لرزش درمی آمدند و صدای جلنگ جلنگ از خود برون می دادند... بعد حجله عروس قاسم وارد می شد که عبارت از هودجی بود که بر دوش چهار نفر حمل می گشت. آن نیز پوشش سیاهی داشت با دستمال ها و منگوله های رنگارنگ که گرداگردش آویخته بودند. نخستین شخصیتی که به میدان پا می نهاد، شمر بود. سوار بر اسب، به ناگهان تاخت می آورد، چند دوری دور میدان می چرخید. نیزه بلندی در دست داشت، گرد سر می گرداند و رجز می خواند که به آن شمری می گفتند....>> امام(ع) پس از شمر می آمد؛ عمامه ای بر سر داشت و قبایی بلند در بر و شعرهایی سوزناک می خواند. پس از شهادت یک یک یاران مهم امام که او بر بالین همه شعر می خواند و پس از نمایش فرنگی و سلطان قیس <<نوبت به آمدن شیر می رسید. در انبار میدان یک جلد شیر بسیار عالی بود شخصی که او نیز مامور هر ساله این نقش بود، در جلد شیر می رفت. او را روی تخته ای می گذاشتند و تخته را چهار تن بر دوش می کشیدند و آنها نیز شروع می کردند به دور میدان گشتن که صدای پچ پچ از مردم بلند می شد: شیر، شیر... زیرا با همه مصنوعی بودنش، آن قدر شبیه به سلطان جنگل بود که بی اختیار بینندگان را به هیجان می آورد، حتی بعضی از بچه ها می ترسیدند و خود را کنار پدر یا مادرشان جمع می کردند. قیافه عبوس و خشمگینی داشت، زیر لب می غرید، مرتب دم تکان می داد و مقداری کاه جلوش بود که مشت مشت با دست برمی داشت و بر سر می ریخت. به چپ و راست نگاه می کرد، چنان که گفتی اگر ماذون بود، تمام لشکریان دشمن را از هم می درید. مردم وقتی می دیدند که یک حیوان سبع در مصیبت امام اینگونه بی تابی و اشک ریزی می کند، صدای گریه شان بلندتر می شد.>> جالب است که این شکل از تعزیه همچنان در همه شهرها و روستاهای کویری اجرا می شود و آن شیر نمادین نیز در همه تعزیه ها به سوگواری مشغول است. یک شیر نمادین دیگر نیز البته در میدان عزاداری در بسیاری از شهرهای کویری حضور می یابد؛ همان شیر طلایی رنگ که بر پارچه سیاه بزرگ نخل نقش شده است و به نظر می رسد همان شیری باشد که صفویان بر پرچم خود زری دوزی می کردند؛ همان شیری که در ادبیات نمادپردازانه شیعی، نماد علی(ع) دانسته شده و گاه در کنار خورشید ترسیم شده است. خورشید نیز در فرهنگ دینی و شیعی، نماد پیامبر اسلام(ص) دانسته شده است و همنشینی این دو نماد را به همنشینی پیامبر(ص) و علی(ع) نسبت داده اند.