نظام انتخاباتی، نظامی است که آرا را به مناسب و پست‌های سیاسی تبدیل می‌کند. مهم‌ترین ابعاد مبحث نظام‌های انتخاباتی عبارتند از فرمول انتخابی (نظام اکثریت ساده، اکثریت مطلق ونمایندگی تناسبی)، وزن عددی حوزه‌های انتخاباتی (شمار نمایندگان هر حوزه)، حدنصاب انتخاباتی (حداقل حمایتی که هر حزب یا کاندیدا باید برای کسب کرسی به دست آورد) و ساختار رأی (مانند امکان رأی‌دادن به بیش از یک حزب در انتخابات).
نظام انتخاباتی، مرحله آخر فرآیند مشارکت در قدرت است، یعنی جایی که صحبت از شمارش آرا و تقسیم کرسی‌هاست یا به تعریف ساده‌تر این‌که، چه کسی با چه میزان رأی انتخاب میشود.
به‌طور کلی شیوه ثابت و فرمول خاصی برای گزینش یک نظام انتخاباتی مناسب مدنظر نظریه‌پردازان نیست، بلکه با توجه به عوامل موثر بر تشکیل یک نظام انتخاباتی و در شرایط خاصی، یک نظام انتخاباتی گزینش میشود و هر نظام می‌تواند نتایج خاص خود را در یک نظام حقوقی داشته باشد و لزوما نتایج یکسانی در کشورهای مختلف به وجود نمی‌آید.
تقسیم‌بندی نظام‌های انتخاباتی
نظام‌های انتخاباتی را می‌توان در سه دسته کلی تقسیم‌بندی کرد:
نظام انتخاباتی اکثریتی، تناسبی و مختلط.
1- نظام انتخاباتی اکثریتی و گونه‌های مختلف آن:
این نظام از قدیمی‌ترین و متداول‌ترین شیوه‌های انتخاباتی است و براساس آن نخستین کسی که در مقایسه با دیگران آرای بیشتری را اخذ کند، پیروز انتخابات خواهد بود. بسیاری از کشورها با پذیرش اصل نظام انتخابات اکثریتی آن را به اجرا گذاشته‌اند، بنابراین ما شاهد نظام‌های انتخاباتی اکثریتی در انواع متعدد هستیم.
انتخابات اکثریتی ممکن است در یک مرحله صورت پذیرد و سرنوشت انتخابات در همان مرحله نخست تعیین شود، اما درصورتی که برای احراز کرسی‌های نمایندگی درصد خاصی از آرا (نصف + یک یا بیشتر) شرط شود، انتخابات می‌تواند چندین بار تکرار شود تا درصد‌های لازم اکتساب گردد.
انتخابات چندمرحله‌ای
در این نوع نظام، انتخابات آن‌قدر تکرار میشود تا منتخب نهایی از بالاترین درصد آرا بهره‌مند و از مشروعیت کافی برخوردار شود. بدین ترتیب انتخابات در چندین مرحله صورت می‌پذیرد و در هر نوبت، تعدادی از نامزدها حذف می‌شوند و انتخابات میان دارندگان بیشترین آرا تکرار میشود و در پایان، فردی که اکثریت قریب به اتفاق آرا را از آن خود می‌کند، برگزیده میشود. طبیعی است که تحقق چنین شیوه‌ای در جامعه‌ای که دربرگیرنده مجموعه فراوانی از رأی‌دهندگان عادی و غیرحرفه‌ای است، در عمل ناممکن است و تکرار چندین‌باره انتخابات علاوه بر هزینه‌های سنگین، موجب طولانی‌شدن بیش از حد زمان انتخابات میشود.
نظام اکثریتی در حوزه‌های چند کرسی
در این نظام انتخاباتی در هر حوزه انتخابی چندین کرسی به رقابت گذاشته میشود. در نتیجه برخلاف حوزه‌های تک‌کرسی، این حوزه‌ها به اندازه‌ای گسترده است که در هر حوزه چندین نفر به‌عنوان نماینده برگزیده خواهند شد. در این نظام، احزاب سیاسی، بازیگران اصلی صحنه انتخابات هستند و غالبا از طریق ارایه فهرست‌های از پیش تعیین شده با هم به رقابت می‌پردازند. در این نظام انتخاباتی، تعیین‌کنندگان اصلی نامزدها، احزاب سیاسی و در درجه نخست رؤسا و رهبران حزبی‌اند. این نظام فهرستی، به اشکال گوناگونی در مجامع مختلف به اجرا درمی‌آید که مهم‌ترین آنها به شرح زیر است:
1- فهرست بسته
2- فهرست باز
3- فهرست‌های هم‌خانواده
فهرست بسته: در این روش، رأی‌دهندگان از میان فهرست‌های مختلف، تنها حق انتخاب یکی از آنها را همان‌گونه که هست، دارند و نمی‌توانند هیچ‌گونه دخل و تصرفی در فهرست‌ها به عمل آورند. در نظام فهرست بسته، رأی‌دهندگان درحقیقت به احزاب سیاسی رأی می‌دهند، نه به نامزدهای خاص. این نوع انتخابات موجب میشود احزاب سیاسی و به‌ویژه رهبران آنها کارگردان اصلی صحنه‌های سیاسی باشند.
فهرست باز: در این نوع روش، رأی‌دهندگان از میان فهرست‌های مختلف، نامزدهای مورد نظر خود را انتخاب و به تنظیم فهرست مورد علاقه خود اقدام می‌کنند. در این حالت از میزان نفوذ احزاب سیاسی تا حدی کاسته میشود و افراد از آزادی عمل بیشتری برخوردارند.
فهرست‌های هم‌خانواده: در این نظام انتخاباتی، احزاب سیاسی و گروه‌هایی که فهرست‌هایی را برای انتخابات معرفی کرده‌اند، باید قبل از برگزاری انتخابات، فهرست‌های هم‌خانواده خود را نیز مشخص کنند. در صورتی که در مرحله نخست، هیچ فهرستی اکثریت مطلق را احراز نکند، فهرست‌های هم‌خانواده را کنار هم گذارند و هم‌خانواده‌هایی که اکثریت را احراز کرده باشند، برنده انتخابات تلقی می‌شوند، سپس به تناسب آرای هر فهرست، کرسی‌ها میان فهرست‌های هم‌خانواده توزیع میشود.