به‌ناز مقدسی روزنامه نگار
اگر سلول‌های سرطانی را تنها بیماری جانداران ندانیم می‌شود از همه نابودی‌های تدریجی تعبیری سرطانی داشت؛ درست مثل بدحالی تالاب‌های ایران. معضل مهلکی که سال‌هاست به جان انزلی، گاوخونی، جز موریان و خیلی از تالاب‌ها افتاده و زندگی‌شان را تهدید به مرگ کرده است.
آمار‌های رسمی نشان می‌دهد ۵۸درصد از مساحت تالاب‌های مهم ایران یا کامل خشک شده‌اند یا درحال خشک‌شدن هستند. تالاب‌هایی که روزی پر از آب وگیاه بودند و حالا از زمین خشک‌شان تنها گرد و غبار برمی‌خیزد، تا جایی که پرندگان آبزی که روزی ساکنان اصلی این مکان‌ها بودند نیز رغبتی به زندگی در آن‌جا ندارند. کوچ کرده‌اند، رفته‌اند و معلوم نیست به کجا. اتفاقی که نتیجه‌اش به خطر افتادن اکوسیستم تالاب‌ها و طبیعت است. تالاب‌ها، محیط‌هایی هستند که مشخصاتشان چیزی میان خشکی و دریاست؛ مناطقی مردابی و آب‌مانند، نمزارهای سیاه و باتلاقی، برکه‌های مصنوعی یا طبیعی که به‌طور دایم یا موقت دارای آب ساکن یا روان، شیرین، شور یا نیمه‌شور هستند.
با این تعریف سال‌هاست که در کشور اثری از تالاب‌ها، مرداب‌ها و برکه‌های سرحال نیست. خشکسالی و عوامل انسانی بلایی بر سر تالاب‌ها آورده که انگار ساکنانش را هم از خود رانده است. در سال‌های اخیر تالاب‌هاي انزلي، گاوخوني، هامون، بختگان، پریشان، شادگان، طشک، چغاخور، گندمان، هورالعظيم و خيلي ديگر از تالاب‌ها درحال جان دادن هستند. وضعيتی نگران‌کننده که داد حاميان محيط‌زيست را نیز درآورده و این پدیده هم در کنار معضلات آلودگی هوا، نابودی جنگل‌ها، تخریب محیط‌زیست و غیره به یک مشکل مهم تبدیل شده است.
پیمانی به قدمت 4 دهه
45سال پیش در چنین روزهایی بحث حفاظت از تالاب‌های مهم جهان در بین مسئولان محیط‌زیست مطرح شد تا جایی که رئیس وقت سازمان محیط‌زیست پیمانی را با 18کشور جهان در شهر رامسر امضا کرد؛ معاهده‌ای برای حفظ تالاب‌های بااهمیت بین‌المللی و تشویق به استفاده هوشمندانه از مرداب‌ها، باتلاق‌ها و لجن‌زارها. این پیمان که درحال‌حاضر 169 کشور عضو آن هستند، در جهان به نام «کنوانسیون رامسر» شناخته شده است. کنوانسیونی که بر حفاظت و بهره‌برداری معقول از تالاب‌ها به‌خصوص در جهت فراهم کردن زیستگاهی برای پرندگان آبزی تأکید دارد. در 45سالی که از عمر این کنوانسیون می‌گذرد، نگرش‌های زیست‌محیطی مسئولان و مردم نیز دستخوش تغییرات بیشتری شده تا آن‌جایی که امروزه کارشناسان محیط‌زیست نیز تالاب‌ها را اکوسیستمی می‌دانند که در حفاظت از تنوع زیستی و رفاه جامعه بشری تأثیر بسزایی دارند.
وضعیت تالاب‌های ایران
84تالاب بزرگ و کوچک تعدادی است که انواع مختلفش در کشور وجود دارد. مرکز پژوهش‌ها در آخرین گزارش خود درباره وضع تالاب‌های ایران و قوانین مورد نیاز آن با اشاره به این موضوع اعلام کرده که از 42نوع تالاب مشخص شده توسط کنوانسیون رامسر در جهان به‌جز یک نوع تالاب یعنی تالاب‌های تند، بقیه در کشور ایران یافت می‌شوند که بیانگر تنوع بسیار زیاد تالاب‌های ایرانی است. با این حال در سال‌های اخیر بررسی این تالاب‌ها نشان می‌دهد 31تالاب به صورت تدیجی قسمت‌هایی از مساحت مرطوب خود را از دست داده‌اند و به منشأ گردوغبار تبدیل شده‌اند.
بسیاری از کارشناسان محیط‌زیست عامل مهم روند نابودی تالاب‌های کشور را فعالیت‌های انسانی در این حوضه‌های آبخیز می‌دانند و معتقدند این عامل از خشکسالی و تغییرات آب‌وهوایی نیز تاثیرگذار‌تر است. فعالیت‌های دولتی و غیردولتی به منظور توسعه شهرها و روستاهای کشور انجام شده اما در آن به مدیریت تالاب‌ها توجهی نشده است. در آخرین بررسی‌های بانک جهانی در رابطه با تغییر اقلیم، آب و اقتصاد این موسسه بین‌المللی که در راستای توسعه و ترمیم فعالیت می‌کند، ایران را از اصلی‌ترین کشورهایی دانست که تحت‌تأثیر این تغییرات دچار محدودیت منابع آبی خواهد شد. محسن سلیمانی، مدیر ملی طرح حفاظت از تالاب‌های ایران نیز درخصوص هشدار بانک جهانی در این‌باره گفته بود: «در صورت عدم تغییر در رویکردهای حال‌حاضر توسعه و مدیریت منابع آب این موضوع تا سال 2050 حداقل 6درصد رشد منفی تولید ناخالص ملی را برای کشور به همراه خواهد داشت. در گزارش بانک جهانی بر این موضوع تأکید شده است که آثار تغییر اقلیم در درجه نخست در چرخه آب نمایان خواهد شد و شاهد تبعات آن در حوزه غذا، شهرنشینی، انرژی و سیستم محیط‌زیست خواهیم بود. این درحالی است که با افزایش جمعیت، ارتقای درآمدها و گسترش شهرها تقاضا برای مصرف آب، به شکل تصاعدی افزایش می‌یابد.»
تالاب‌ها باعث تعدیل اقلیم و هوای مناسب برای مناطق اطرافشان می‌شوند، این مکان‌ها زیستگاه پرندگان و گیاهانی‌اند که برای اکوسیستم حیاتی هستند و بحران به خطر افتادن خدمات و کارکردهای آنها، بحرانی جدی برای جوامع بشری است. دخل‌وتصرف به حریم تالاب‌ها از طریق اجرای پروژه‌های سدسازی، راه‌سازی، خطوط انتقال نیرو، ورود انواع آلاینده‌های شیمیایی از مزارع، فاضلاب‌ها، شکار و صید غیرمجاز پرندگان آبزی یا برداشت گیاهان و محصولات تالابی، ضربه‌های مهلکی است که انسان‌ها بر پیکره تالاب‌ها می‌زنند. اتفاقی که با مدیریت صحیح قابل‌جبران است و شاید بتوان تالاب‌هایی را که هنوز به‌طور کامل از دست نرفته‌اند دوباره احیا کرد.
با این تفاسیر امروز «روز جهانی تالاب» است، روزی که نزدیک به نیم‌قرن پیش کشور ما سردمدار حفظ و حفاظت از آنها شد و حالا وضع تالاب‌های خودش در مرز نابودی قرار دارد. به همین بهانه امروز صفحه «یک پرسش ، چند پاسخ» وضع تالاب‌ها و راه‌حل خروج از معضل بحران خشک‌شدن تالاب‌های کشور را با کارشناسان محیط‌زیست مطرح کرد که در ادامه می‌خوانید.