گروه اقتصادی شهروند - شیوا سعیدی| ایران با بیش از صد‌سال سابقه در صنعت نفت، یکی از باسابقه‌ترین و موثرترین کشورها در بازار جهانی انرژی و پایه‌گذار اوپک (کشورهای صادرکننده نفت) و یکی از 5کشوری است که اوپک را به وجود آورد. نخست ایران و ونزوئلا این کارتل را به‌وجود آوردند اما در نهایت، همراهی عربستان سعودی، کویت، ونزوئلا و عراق سازمان این نهاد را شکل داد. یکی از دلایل تصمیم 2کشور ابتدایی در این نهاد، آن بود که بتوانند از ذخایر نفت خود محافظت کنند و به جای آن‌که کشورهای توسعه‌یافته قیمت نفت را دیکته کنند، آنها خود بهای ذخایر ملی‌شان را تعیین کنند. اوپک حاصل اتحادی بود که ماموریتش هماهنگ‌سازی سیاست کشورهای تولید‌کننده نفت بود. این کشورها می‌خواستند که جریان درآمد مداومی برای کشورهای عضو ایجاد کنند و علاوه‌بر آن به وسیله ابزارهای اقتصادی روی قیمت‌های نفت جهان تاثیرگذار شوند. در سال‌های بعدی لیبی، امارات متحده عربی، اندونزی، الجزیره، نیجریه، اکوادور، آنگولا و گابن عضو اوپک شدند، اما پر واضح است که قدرت اصلی و همچنین ذخایر اصلی نفت در دست 3 کشور عربستان سعودی، ایران و عراق بوده و هنوز هم هست. طی سالیان پس از تأسیس اوپک هرچند که عربستان به دلیل وجود ذخایر فراوان و همکاری با شرکت‌های بزرگتر، از قدرت بیشتری برخوردار بوده، ایران همیشه یکی از کشورهای تاثیرگذار در بهای نفت بوده است.
نوسان جایگاه ایران در اوپک
از همان بدو تأسیس این سازمان ایران رده دومین صادرکننده بزرگ آن را دردست داشت اما جایگاه و نقش ایران در این سازمان به‌عنوان یکی از بزرگترین سازمان‌های جهانی در زمینه تولید و صادرات انرژی با افت و خیز بسیاری همراه بوده است. با افزایش تولید و در نتیجه صادرات گاه به مقام نخست صادرکننده اوپک چنگ انداخته و گاه به مقام چهارم سقوط کرده است. نگاهی به جایگاه ایران در سازمان اوپک حکایت از نوسانی بودن این جایگاه است که البته طی سال‌های اخیر بیشتر روند نزولی داشته است. بر این اساس درحالی‌که تولید نفت ایران در سال 1354 به 6/6میلیون بشکه در روز می‌رسید و در 1356 ایران را به دومین تولید‌کننده و صادرکننده نفت خام در اوپک و چهارمین صادرکننده در جهان تبدیل کرده بود، در سال 1357 تولید روزانه نفت ایران به یک باره به 4252هزار بشكه افت کرد. در سال‌های بعد روند نزولی تولید نفت ایران متوقف نشد به‌طوری که پس از انقلاب اسلامی و در 1358، توليد روزانه نفت ايران كاهش چشمگيري پیدا کرد و به 3433 هزار بشكه رسید. در همین زمان جنگ ایران و عراق نیز شعله‌‌ور شد که تاثیری منفی روی تولید و صادرات نفت ایران داشت. طی این جنگ بسیاری از منابع نفتی ایران غیرقابل دسترسی شدند و از سوی دیگر امکان بهره‌برداری از برخی چاه‌های نفت نیز از بین رفت. براساس آمار ارایه شده در سال‌های 1359 تا 1365 جنگ ایران و عراق سبب نوسان زیادی در تولید نفت ایران شد اما با این وجود روند افزایش تولید ادامه داشت.
جنگ و روزهای سخت تولید
در سال 1359 یعنی هنگام آغاز جنگ تحمیلی، تولید نفت ایران بیش از پیش کاسته شد و به روزانه 1476 بشکه نفت رسید. با این وجود در سال 1361 میزان تولید نفت ایران به 2684هزار بشکه در روز افزایش یافت. در سال 1367، توليد روزانه نفت ايران به 2557هزار بشكه در روز رسید و از این مقطع به بعد سال به سال توليد نفت ايران افزايش مي‌يابد. در 1368 توليد روزانه نفت ايران به 2947هزار بشكه رسید و در سال بعد، كه آخرين سال دهه 60 خورشیدی است، ميانگين توليد روزانه نفت ايران با 3231هزار بشكه به ثبت رسید که ميانگين توليد در دهه 60 شمسي را به نزديك 2500هزار بشكه در روز رساند. بدین ترتیب ایران توانست قدرت رقابت خود را حفظ کند و همچنان دومین تولید‌کننده اوپک باقی بماند.
جایگاه دومی ایران
پس از جنگ ایران و عراق، دولت ایران تصمیم گرفت صادرات نفت خام را افزایش دهد تا رشد اقتصادی را به حداکثر برساند. در تمام این مدت جنگ قدرت میان 3 کشور ایران، عراق و عربستان سعودی برای تولید بیشتر ادامه داشت. جنگ میان عراق، ایران و پس از آن جنگ خلیج فارس میان کویت و عراق سبب شد عربستان‌سعودی چنان قدرت بگیرد که بتواند سیاست‌های اوپک را دیکته کند. چرا که این جنگ‌ها روی صنعت نفت ایران، عراق و کویت تأثیر منفی گذاشته بود و در خلأ آنها عربستان نهایت استفاده را کرد. طی این سال‌ها ایران دومین صادرکننده بزرگ اوپک بود و همچنان با عربستان رقابت می‌کرد. در 7سال نخست دهه 70 نیز، سير صعودي توليد نفت ايران ادامه یافت. در نخستین سال این دهه متوسط توليد روزانه نفت به 3366هزار بشكه در روز رسید و در سال 1371، این رقم به 3484 رسید. در سال 1372، اين رقم از مرز 3500هزار بشكه در روز نیز گذشت و خود را به 3609هزار بشكه در روز رساند.
رقابت سخت ایران و عربستان
در سال1379شمسی اوضاع تغییر کرد؛ پس ازحادثه 11 سپتامبر، آمریکا جنگ علیه تروریسم را شروع کرد و در سال‌های بعد به ترتیب افغانستان و عراق را اشغال کرد. پس از اشغال عراق توسط آمریکا بازار نفت دچار بی‌ثباتی شد، از قدرت دلار کاسته شده بود و جهان در آستانه بحران مالی قرار گرفت، تمام این موارد سبب شد بهای نفت به بالای 100 دلار به ازای هر بشکه برسد. با وجود آن‌که این امر سرمایه‌های سرشاری به کشورهای خاورمیانه ازجمله ایران سرازیر کرد، اما بیم آن می‌رفت که بهای نفت در آینده به شدت کاهش یابد.
براساس تخمین برخی کارشناسان ایران در 1383 شمسی حتی ظرفیت تولید 5 میلیون بشکه در روز را نیز داشت اما برای دستیابی به آن نیازمند سرمایه‌گذاری خارجی بود و به همین دلیل در این مقطع زمانی نرخ ثابت تولید نفت در کشور تنها روزانه 8/3میلیون بشکه بود. در سال 1384 ایران اعلام کرد، 5/132میلیارد بشکه ذخیره نفت درجا دارد، یعنی 15درصد ذخایر ثابت شده اوپک و 4/11درصد ذخایر تثبیت شده نفت دنیا در اختیار این کشور بود. کمی بعد در 1386، تولید نفت ایران به 9/3میلیون بشکه در روز رسید که 4/2میلیون بشکه در روز از آن را صادر می‌کرد. به این ترتیب 5درصد نیاز تولید نفت دنیا از طریق ایران تأمین می‌شد. این درحالی بود که 81درصد نفت کل دنیا در خاورمیانه قرار داشت.
تحریم نفس تولید را گرفت
در سال 1384 شمسی(2006 میلادی) قرار شد در یک برنامه 10 ساله یعنی تا سال 1394، 150میلیارد دلار در صنعت نفت ایران سرمایه‌گذاری شود. برنامه دولت برای افزایش تولید نفت باعث شد تا در سال 1388 توليد نفت ايران به يك‌باره از مرز 4 ميليون بشكه در روز گذشته و به 4106هزار بشكه در روز برسد البته میانگین تولید در این سال 3557هزار بشکه بود. در سال بعد نیز ميانگين توليد روزانه نفت ايران در همین حدود حفظ و برابر با 4051هزار بشكه در روز ثبت شد.
اما از میانه 1389 و 1390 (2011 و 2012 میلادی) آمریکا و کشورهای غربی تصمیم به تحریم ایران گرفتند. این اتفاقات سبب شد ایران از دومین صادرکننده بزرگ اوپک به چهارمین صادرکننده پس از عربستان، عراق و امارات متحده عربی سقوط کند.
درباره توليد نفت ايران در سال 1389، به دليل حساسيت‌هايي كه مجلس به خرج داد اظهارات و آمار متناقضي اعلام شده است، با اين همه به‌نظر نمي‌رسد توليد نفت خام، نسبت به سال 1388 افزايشي داشته، بلكه در خوشبينانه‌ترين حالت توليد در همان حد سال 1388 ثابت مانده است. به این ترتیب با وجود ذخایر بسیار زیاد به دلیل تحریم‌ها قدرت تولید نفت ایران بسیار محدود شد، تجهیزات این صنعت کهنه شده بودند و از طرف دیگر بخش‌هایی از آن همچنان نیازمند سرمایه‌گذاری بود. این شرایط سبب شد نوعی بی‌ثباتی در بازار نفت ایجاد شود. کشورهای عضو اوپک نیز مجبور بودند به تولیدات خود بیفزایند تا بتوانند پاسخگوی تقاضای بازار باشند. از سوی دیگر همزمان با تحریم ایران، صنعت نفت عراق سرمایه‌گذاری هنگفتی را جذب کرد و بسیاری از شرکت‌های نفتی دنیا به‌خصوص در منطقه کرکوک جذب این کشور شدند.
براساس آمار ثبت شده در سازمان جهانی انرژی، در سال 2012 بازده اوپک به کمترین میزان نسبت به 4سال قبل از آن رسید. به‌گونه‌ای که در این سال12کشور سازمان اوپک به‌طور متوسط 18/31میلیون بشکه در روز تولید کردند زیرا ایران تحریم بود و قدرت تولید نداشت. براساس همین آمار در جولای 2012 (تابستان 1390 شمسی) ایران 150 هزار بشکه در روز کمتر نفت صادر کرد که کمترین رقم از 1366 تا آن زمان بود. به همین دلیل عایدی صادرات نفت ایران 4/27درصد کاسته شد و به 69میلیارد دلار رسید. همین تحریم‌ها سبب شد عراق نیز از ایران پیشی بگیرد زیرا ظرفیت صادرات آن افزایش یافت بود. از سوی دیگر تولید نفت در خارج از اوپک نیز افزایش یافته و به 8میلیون بشکه در روز رسید که بیشترین میزان از 1359شمسی تاکنون بوده است. این امر به تأخیر در پروژه‌های بالادست و کاهش ظرفیت تولید نفت منجر شد. از سوی دیگر به دلیل تحریم صادرات میعانات گازی ایران از 5/2میلیون بشکه در روز در 1389 به 1/1میلیون بشکه در 1392 رسید. در این زمان بزرگترین خریداران نفت ایران چین، هند، ژاپن، کره‌جنوبی و ترکیه بودند که در غیاب مشتریان اروپایی نفت ایران را می‌خریدند. براساس آمار صندوق بین‌المللی پول عایدی صادرات نفت ایران در سال مالی 2013-2012 حدود 47درصد کاسته شد و به 63میلیارد دلار رسید. این سازمان همچنین پیش‌بینی کرد عایدی این بخش در 2014-2013 میلادی نیز با 11درصد کاهش بیشتر به 56میلیارد دلار برسد. هرچند در سال 2014 میلادی تولیدات نفت ایران افزایش یافت و این کشور به رتبه سوم اوپک رسید اما بازهم جبران کاهش تولید در سال‌های قبل را نکرد.
عراق از ایران پیشی می‌گیرد
در2014 میلادی بغداد میزان صادرات خود را به 8/2میلیون بشکه در روز رساند. به این ترتیب دومین صادرکننده بزرگ نفت پس از عربستان‌سعودی شد. در این زمان کل تولید نفت ایران 8/2میلیون بشکه در روز بود. به گفته کارشناسان در صورت رفع تحریم‌ها ایران می‌تواند طی 6 ماه 5/3میلیون بشکه نفت تولید کند.
این درحالی است که سازمان جهانی انرژی در 2013 اعلام کرد، ایران در سال2013 بالغ بر 113/3میلیون بشکه در روز تولید کرد تا رده دوم خود در اوپک را حفظ کند. در همین سال، عراق با میانگین تولید روزانه 3میلیون و ۵۴هزار بشکه، بعد از کویت رتبه سوم تولید نفت را در اوپک در اختیار داشت. پس از عراق، کشورهای امارات، کویت و نیجریه در رتبه‌های چهارم تا ششم قرار داشتند. کشور ما در 4ماهه نخست 2014 میلادی 247/3میلیون بشکه تولید کرد که نسبت به همین بازه زمانی در سال گذشته 131هزار بشکه در روز کاهش پیدا کرده اما در کل وضع صنعت بهبودیافته و با مذاکرات ایران توانست میزان صادرات خود را افزایش دهد. براساس آمار ارایه شده توسط اداره اطلاعات انرژی آمریکا، مجموع تولید نفت ایران در نیمه نخست‌سال ۲۰۱۴، در مقایسه با متوسط تولید سال ۲۰۱۳، به‌طور میانگین افزایشی حدود ۲۰۰هزار بشکه در روز داشته است. اما اوپک در 2014 میلادی در مجموع 055/32میلیون بشکه در روز تولید کرد که نشان‌دهنده 298هزار بشکه در روز کاهش در مقایسه با همین بازه زمانی در سال قبل از آن بوده است.
برآوردهای اولیه اداره اطلاعات انرژی آمریکا نشان می‌دهد که صادرات نفت ایران نیز در سال جاری میلادی افزایش یافته است و این روند همچنان ادامه دارد. با ادامه مذاکرات و بهبود اوضاع انتظار می‌رود قابلیت تولید در صنعت نفت ایران افزایش یابد. اما باید به یاد داشت اوضاع تغییر کرده و عراق نیز بر میزان تولیدات نفت خود افزوده است و دستیابی دوباره به لقب دومین تولید‌کننده بزرگ اوپک دشوار به‌نظر می‌رسد.