منصوره علیزاده‌میلانی مددکار آسایشگاه آریان نو مدرس دانشگاه
آیا تا به حال به سالمندان خود اندیشیده‌ایم؟ آیا نیازهاى آنان را با امکانات موجود وفق داده‌ایم؟ این موضوع که جمعیت جوان کشور، رقم بسیار بالایى دارد و طبعا این رقم در آینده جمعیت سالمند را مى‌سازد، نگران‌کننده شده است.
سالمندى دوره کمال و پویایى آدمى است. سال‌هایى که فرد به دلیل داشتن تجربه، مى‌تواند بهترین نقش‌آفرینی را داشته باشد. البته اگر خانواده‌ها، گروه‌هاى سالمند را در میان خود باور کنند. سالمندان تنها قشرى از مردم هستند که شاید تا حالا کمتر حرفى از آنها به میان آمده و کمتر کسى بوده است که به خاطر اطلاع از نیازهاى سالمندان به دنبال کتابى به این نام بگردد.
یکى از دانشمندان به نام مک کئون معتقد است که پیرى عبارت است از تغییرات بیولوژیکى که در نحوه زیست ارگانیسم در طول زمان ظاهر مى‌شود، این تغییر با کاهش نیروى حیاتى و تطبیقى یعنى کاهش قابلیت انطباق فرد با تغییر شرایط ناگهانى و ناتوانى، در ایجاد تعادل مجدد همراه بوده و به تدریج دگرگونى‌هایى را در ساختمان و عمل اعضاى مختلف به وجود مى‌آورد.
سازمان بهداشت جهانى دوران‌هاى مختلف عمر را به 5 مرحله تقسیم کرده است: ۱- از تولد تا ۱۸ سالگى (دوران کودکى) ۲- ۱۸ تا ۳۵ سالگى (دوران جوانى) ۳- ۳۵ تا ۵۵ (دوران میانسالى) ۴- ۵۵ تا ۶۵ سالگى (دوران مسنى) ۵- ۶۵ به بالا (دوران پیرى).
سالمندی دوره کمال، پربارى و بلنداى زندگى هر انسانى است، جایى از زندگى که با انبوهى از تجربه مى‌توان به گذشته، امروز و به فردا نگاه کرد.
در این‌جا مى‌توان انسانی را دید که آرام و صبور و با گام‌هایى ملایم به دنیا و به موضوعات نگاه مى‌کند و در همین صبر و ملایمت است که نقش او و تفاوت‌هاى عمده‌اش با دیگر سنین، آشکار مى‌شود. خردمندى و موشکافى که تجربه و علم به او آموخته است تا چگونه و چه هنگام رفتار و با مسائل برخورد کند. این البته همه آن چیزى نیست که از سالمندى مى‌دانیم. در سوى دیگر، چهره‌اى را مى‌بینیم که غبار خستگى‌هاى زمان را بر خود دارد. کسى که مى‌خواهد فارغ از هیاهو و شتاب به خود، به زندگى و به دیگران بیندیشد. آیا مى‌تواند؟ این پرسش بزرگى است. آیا مى‌تواند؟ آیا مى‌تواند آرام و بى‌هیاهو درد خستگى را آرام کند؟ آیا مى‌تواند فرصت این را داشته باشد که از دوره جدید زندگى خود استفاده کند؟
دنیای سالمندان
سالمندی فرآیند عادی و طبیعی زندگی هر فرد است. در این دوران تغییرات بسیاری از نظر جسمی، روانی و اجتماعی در افراد سالمند ایجاد می‌شود.
این تغییرات ممکن است روی رفتارهای افراد سالمند تأثیر گذاشته و سبب بروز رفتارهای خاصی در آنان شود که این رفتارها می‌تواند نگرش اعضای خانواده را نسبت به سالمندش تحت‌تأثیر قرار دهد.
گاهی برخی سالمندان به علت غلبه اختلالات روانی و عاطفی دچار نوعی بازگشت به دوران کودکی شده و حالاتی از لجبازی و مقاومت توأم با اصرار، بی‌نظمی در رفتار، خودمداری و خودخواهی در آنان پدیدار می‌شود. در هر صورت باید دانست که بسیاری از این حالات به علت تغییرات طبیعی سالمندی در آنان عارض شده است. (1)
جایگاه اصلی سالمندان؛ خانه خودشان است، جایی که در آن رشد یافته، زندگی کرده و شاهد بزرگ شدن فرزندان خویش بوده‌اند؛ از این‌رو لازم است همراهان سالمندان به‌ویژه نسل جوان که از نظر جسمی و روانی ممکن است فرسنگ‌ها با فرد سالمند در خانه فاصله داشته باشند، ضمن آشنایی بیشتر با دنیای سالمندان خود را آماده بهره‌برداری از تجارب و جنبه‌های مثبت فراوان این گروه سنی در جامعه به‌ویژه درون خانه کرده و زندگی سرشار از آرامش برای سالمندخویش رقم زنند.
وظایف خانواده و اطرافیان فرد سالمند
خانواده به‌ویژه جوانانی که با سالمندان در خانه روبه‌رو هستند، باید نکات زیر را مورد توجه قرار دهند:
1- وجود حالات ویژه دوران سالمندی نباید سبب بی‌اعتنایی نسبت به آنان یا تحقیر آنها شود.
2- سالمندان امروز، همان پدران و مادران سختکوش سال‌های قبل بودند که عمری را با عزت زندگی کرده و به زندگی اجتماعی فرزندان خود سر و سامان داده‌اند؛ از این رو شایسته بهترین محبت‌ها و احترام‌ها هستند.
3- بسیاری از این تغییرات با افزایش سن به‌وجود می‌آید لذا سازش و مدارا امری ضروری است و بایستی آنان را در هر حالتی پذیرا بود.
حفظ سلامت روان در سالمند
1- كاهش استرس (دلهره و نگرانی):
استرس تاثيرات مختلفي بر كاركردهاي جسمي، افزايش فشار خون كاركرد سيستم عصبي، تفكر، خلق، تمركز و حافظه دارد. مواد شيميايي كه بدن هنگام استرس توليد مي‌كند، باعث اثرات منفي در مغز مي‌شود. در نتيجه تمركز، يادگيري و عملكرد حافظه را در سنين بالا دچار اشكال مي‌كند. براي مقابله با استرس ابتدا بايستي منابع ايجاد كننده آن را پيدا كرد. براي مثال ماندن در ترافيك در ساعات شلوغ خيابان‌ها مي‌تواند باعث استرس شود. پس با تنظيم زمان رفت و آمدها يا تغيير مسير مي‌توان با آن مقابله كرد. اگر نگهداري اجباري نوه‌ها باعث خستگي و استرس است، مي‌توان با طرح موضوع در جست‌وجوي راه‌حل برآمد. كارهايي مثل قدم‌زدن، بازي‌هاي ورزشي و سرگرمي‌هاي مناسب و به كار بردن روش‌هاي آرام‌سازي (مديتيشن و يوگا ) رفتن چند روزه به تعطيلات مي‌تواند به كاهش استرس كمك كند.
2- محافظت از مغز و جلوگيري از صدمات آن:
زمين‌خوردن شايع‌ترين صدمات در سالمندي را به وجود می‌آورد. اين صدمات مي‌تواند به افت توانايي‌هاي مغزي منجر شود پس بايد از مغز، اين ارگان با ارزش به نحو مناسبي محافظت كرد. براي جلوگيري از زمين خوردن موانع مسير راه رفتن سالمندان و جاهايي كه احتمال ليز خوردن وجود دارد، بايد اصلاح شود و هميشه در خانه نور كافي وجود داشته باشد. اگر شخص هنگام ايستادن يا راه رفتن احساس بی‌تعادلی دارد، با پزشك معالج صحبت كنيد.
3- روابط اجتماعي را حفظ كنيد:
حمايتي كه از روابط اجتماعي با دوستان، خانواده، بستگان و همكاران ايجاد مي‌شود به حفظ سلامت رواني كمك مي‌كند. مطالعات نشان داده است در كساني كه با اعضاي خانواده، خويشاوندان و همچنين گروه‌هاي اجتماعي ارتباط خوبي دارند علایم آلزايمر ديرتر از كساني‌كه گوشه‌گير و كم ارتباط هستند تظاهر مي‌كند بنابراين توصيه مي‌شود كه سالمندان اين ارتباطات را حفظ كنند. فعاليت‌هاي داوطلبانه اجتماعي و شركت در گروه‌هاي مختلف براي اين موضوع كمك‌كننده است.
4- ارتباط معنوي:
اگر مسائل معنوي و روحاني به شما احساس خوبي مي‌دهد سعي كنيد ارتباط خود را با اين موضوع حفظ كنيد. هرگونه عقايد مذهبي يا معنوي كه داريد سعي كنيد، تقويت كنيد. اينها ممكن است كه به تخفيف افسردگي در سالمندي كمك كنند يا حتي عامل دفاعي در برابر آلزايمر باشند. كساني كه اعتقادات مذهبي و معنوي قوي دارند معمولا به تبع آن احساس حمايت و راحتي بيشتري دارند.
چه كارهايي به حفظ حافظه
در دوران سالمندی كمك مي‌كند؟
در درجه اول از سوال كردن و گفتن اين كه «موضوعي را فراموش كرده‌ايد» نترسيد و خجالت نكشيد انتظار نداشته باشيد كه همه چيز را به ياد آوريد.
1- از يادداشت كردن، مشخص‌كردن كارها روي تقويم و هر چيز ديگري كه به حافظه كمك مي‌كند، استفاده كرد.
2- تغذیه مناسب براي حفظ قدرت حافظه لازم است. براي اين كار قند، چربي و نمك كمي مصرف كنيد ولي مصرف ميوه و سبزي‌هاي تازه را بيشتر كنيد.
3- حفظ توجه موقع يادگيري مطالب جديد، باعث بهبود حافظه و يادگيري مي‌شود. پس در اين موقعيت‌ها سعي كنيد محرك‌هاي اضافي محيط را حذف كرده و روي موضوع متمركز شويد.
4- اختصاص دادن زمان بيشتر براي يادگيري، به خاطر سپردن و به ياد‌آوردن آن را تسهيل مي‌كند.
5- چيزهايي را كه هميشه از آن استفاده مي‌كنيد مثل عینک يا كليد، در جایي مشخص بگذاريد. به‌عنوان مثال داخل يك كاسه بزرگ در اتاق نشیمن.
6- هر روز به اخبار راديو يا تلويزيون گوش دهيد. سعي كنيد هر روز مطلبی جديد، ياد بگيريد. سعی کنید هر روز، كتاب يا روزنامه مطالعه كنيد.
7- در جمع دوستان يا خانواده، خاطرات گذشته را تعريف كنيد. مي‌توانيد آلبوم عكس‌هاي قديمي را براي يادآوري نام افراد و خاطرات گذشته نگاه كنيد.
8- يك دفترچه يادداشت در كنار تلفن بگذاريد. هر بار كه كسي تلفن مي‌زند، اگر پيغامي دارد يا كاري از شما مي‌خواهد، بلافاصله يادداشت كنيد. اين كار كمك مي‌كند كه پيام‌هاي تلفني را فراموش نكنيد.
علایم خطر:
اين علایم اجزای طبيعي سالمندي نيستند و ممكن است وجود يك بيماري را نشان دهند پس بهتر است با پزشك يا مشاور مشورت شود.
1- خلق افسرده و غمگين كه بيشتر از 2 هفته طول بكشد.
2- افكار تكرار شونده درباره مرگ، مردن يا خودكشي (افكار خودكشي نيازمند مراجعه فوري به پزشك يا روانپزشك است.)
3- از دست دادن علاقه و لذت به چيزها يا افرادي كه قبلا احساس مثبتي در سالمند ايجاد مي‌كرده‌اند.
4- احساس خستگي غيرعادي، بي‌حالي و احساس بي‌انرژي بودن.
5- تحريك‌پذيري و جر و بحث مكرر يا پرخاشگري.
6- از دست دادن يا افزايش اشتها و تغيير وزن بارز.
7- تغيير وضعيت خواب مثل بي‌خوابي در ابتدا يا انتهاي شب يا خوابيدن بيشتر از حد معمول.
8- احساس بي‌ارزشي يا احساس گناه بي‌مورد، نااميدي يا احساس بي‌كسي.
فراموش مکن: انسان مانند رودخانه‌ای است، هر چه عمیق‌تر باشد آرام‌تر است.