نیره خادمی| سه حادثه ريزش زمين در حوالي كارگاه‌هاي مترو سطح تهران در تابستان امسال رسانه‌اي شده است، اما اكنون همزمان با انتشار خبر فرونشست زمين در بزرگراه آزادگان كه علت آن هنوز مشخص نيست، مدير بخش زلزله‌شناسي و خطرپذيري مركز تحقيقات مسكن از بروز حداقل 38 مورد ريزش زمين خبر مي‌دهد كه در 5سال گذشته بر اثر عمليات حفاري مترو در شهر تهران ايجاد شده اما شانس رسانه‌اي شدن نيافته‌اند: «البته اينها مواردي است كه دوستان ما در شركت گاز براي تامين ايمني در جريان آن قرار گرفته‌اند در حالي كه بسياري از اين موارد هم بدون اطلاع شركت‌هاي ديگر اتفاق مي‌افتد.»
از ميان همه حوادثي كه بر اثر فروريزش زمين در شهر تهران اتفاق افتاده است تنها سه حادثه در شهران، خيابان پيامبر و صفي‌علي‌شاه در ماه‌هاي گذشته رسانه‌اي شده است در حالي كه بسياري از اين خبرها به علت نداشتن تلفات مالي يا جاني شانس رسانه‌اي شدن ندارند. اين موضوع را «علي بيتاللهي» در گفت‌وگو با «شهروند» عنوان مي‌كند؛ آن هم در شرايطي كه فرونشست و فروريزش زمين دو حادثه با علت‌هاي تقريبا متفاوتند و در اطلاع‌رساني بايد از هم تفكيك شوند. او علاوه بر اینها، می‌گوید که مرز فرونشست‌ها از ورامين تا ميدان انقلاب هم گسترش يافته، در حالي كه نيمه‌جنوبي تهران با بيشترين ميزان فرونشست مواجه است. مدير بخش زلزله‌شناسي و خطرپذيري مركز تحقيقات مسكن معتقد است که دليل بسياري از فروريزش‌هاي زمين كه گزارش هم نمي‌شود، حفاري تونل مترو در زيرزمين بوده است: «اثر آب‌هاي زير سطحي كه در تهران وجود دارد در تلفيقي با غيرچسبنده بودن مواد آبرفتي سطح زمين و خاكي كه روي زمين به‌ويژه در بخش‌هاي مياني و شمالي شهر به‌شدت حساسيت ريزشي پيدا مي‌كند كه اگر هنگام حفاري لايه‌هاي خاكي ضعيف با تمهيدات مهندسي روش‌هاي حفاري درستي به كار برده نشود، احتمال ايجاد حفره در سطح زمين وجود دارد كه بسيار هم خطرساز است.» دیروز معاون وزیر راه و شهرسازی و رئیس مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی هم خبرهاي تازه‌تري در اين‌باره داشت. او از ارایه گزارش‌هایی مبنی بر فرونشست زمین در بزرگراه آزادگان تهران خبر داد و گفت که مشکل برداشت بی‌رویه آب در شهر تهران بسیار جدی است چون علاوه بر اتفاق رخ داده در خیابان پیامبر، در بزرگراه آزادگان نیز آثار و علایمی از فرونشست مشاهده شده است. محمد شکرچی‌زاده در این‌باره گفت: «در دو، سه ماه گذشته، گزارش‌هایی از سوی سازمان زمین‌شناسی در اختیار مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی قرار گرفته است که نشان از ایجاد فرونشست‌هایی در مناطق جنوب غربی تهران به‌ویژه بزرگراه آزادگان دارد که عامل اصلی این فرونشست‌ها مربوط به برداشت بی‌رویه و غیرمجاز آب‌های زیرزمینی است.» او این را هم گفت که «براساس اطلاعات ارایه شده از سوی سازمان زمین‌شناسی که مسئولیت اعلام آمار فرونشست‌ها را برعهده دارد، حدود یک‌سوم از فضای سرزمین ایران دچار فرونشست شده است.» حالا مدير بخش زلزله‌شناسي و خطرپذيري مركز تحقيقات مسكن هم اين گفته‌ها را تاييد مي‌كند. او می‌گوید: «مسأله فرونشست زمين به علت برداشت بي‌رويه از سفرههاي زيرزميني اتفاق مي‌افتد و آخرين تحقيقات سازمان نقشه‌برداري كشور نشان مي‌دهد كه مرز فرونشست‌ها از ورامين تا ميدان انقلاب هم گسترش يافته است در حالي كه نيمه‌جنوبي تهران با بيشترين ميزان فرونشست مواجه بوده است.» بيتاللهي با خطرناك دانستن فرونشست‌هايي كه در اين بخش‌ها وجود دارد، توضيح مي‌دهد: «وقتي فرونشست‌ها در برخورد با المان‌هاي شهري مسأله‌ساز مي‌شود، مورد توجه قرار مي‌گيرد در حالي كه بخش زيادي از آن در دشت‌هاي حاصلخيز ما در جنوب تهران و حتي خارج از آن اتفاق مي‌افتد. دانه‌هاي خاك به علت خشكسالي و برداشت بي‌رويه از چاه‌هاي مجاز و غير مجاز آب از لابه‌لاي خاك خالي مي‌شود و چسبندگي پيدا مي‌كند و دشت‌هايي چون دشت قزوين، كاشان، يزد، اردكان و فارس حاصلخيزي خود را از دست مي‌دهند و حتي اگر بارندگي 10 برابر هم اتفاق بيفتد باز هم به حالت طبيعي برنمي‌گردد.» او ابراز اميدواري مي‌كند كه اتفاقاتي از اين دست كه در نقاط مختلف تهران رخ می‌دهد، منجر به اتخاذ تصميم‌هاي مديريتي درست براي محدود كردن برداشت‌ها از سفرههاي زيرزميني شود: «ديگر نمي‌شود با اين وضعيت مماشات كرد چون در دوره خشکسالی گسترده‌اي قرار داريم كه اگر در برابر آن جدي نباشيم هيچ چيزي از كشورمان باقي نمي‌ماند.»
محمدرضا رضایی کوچی، رئیس کمیسیون عمران مجلس هم روز دوشنبه از مکاتبه کمیسیون عمران با شهردار تهران، سازمان بازرسی کل کشور، سازمان مدیریت بحران، وزارت راه و شهرسازی و شورای اسلامی شهرتهران درخصوص فرونشست های اخیر از جمله نشست زمین درخیابان پیامبر(ص) خبرداد و گفت: چندی قبل نشست زمین در منطقه شهران در استان تهران رخ داده بود، در این رابطه گزارش دستگاه های مربوطه اخذ و اکنون درحال بررسی است. باید مراجع ذی ربط به مواردی که به ایمنی شهرها مرتبط است حساس باشند و لازم است تا مسئولان ضمن بررسی علل و آسیب شناسی مشکلات اقدامات و تمهیدات لازم را در دستورکار خود قرار دهند.
علاوه بر این، «مجتبی شاکری»، عضو شورای شهر تهران هم دراین‌باره واکنش نشان داد. او گفت: «بعضی فضاهایی که در زیر سطح زمین وجود دارد قدمت‌های طولانی دارد و حفره‌های خالی به اندازه زمین فوتبال در زیر سطح زمین ایجاد شده و مردم روی آن درحال زندگی هستند. رودخانه‌هایی که آب تهران را تأمین می‌کنند، آب بعد از مصرف در همین مسیرها در زیر زمین رفت‌‌وآمد می‌کند و لایه‌ها را می‌شوید و هر از چندگاهی بر اثر فشار لایه‌ها حفره‌ای ایجاد و باعث شکاف در سطح زمین می‌شود. البته خواسته‌ایم گزارش‌های جامعی در این زمینه ارایه شود.»
«مازیار حسینی»، معاون حمل‌ونقل ترافیک شهرداری تهران هم دیروز مسأله كانل تاسيسات شهري را مورد اشاره قرار داد. او دراین‌باره گفت: «بحث حفره‌های زیرزمینی شبیه آلودگی هواست که دستگاه‌های مختلف در آن دخیل هستند و باید یک نفر در این زمینه محور باشد.» او يك بار ديگر تاكيد كرد كه حوادثی که در چند روز گذشته در میدان شوش، صفی‌علی‌شاه و ... رخ داد باعث فرونشست زمین شده است: «شبکه آب تهران گسترده است و از داخل کانال تاسیسات عبور نکرده است. کانال‌های تاسیسات آب و فاضلاب در داخل خاک هستند و با توجه به شستگی و خاک تهران که آبرفتی است، قابلیت شست‌وشو و نشتی دارد و خطراتی زیر سطح آسفالت ایجاد می‌کند.»
تغيير مسير سفرههاي زيرزميني
با احداث ساختمان‌هاي بلندمرتبه
شايد كمي دور از تصور باشد كه حتي ساختمان‌هاي بلندمرتبه هم مي‌توانند باعث بروز ريزش در سطح زمين شوند، اما اين موضوعي است كه بيتاللهي هم به آن اشاره كرده و توضيح مي‌دهد: «پاركينگ ساختمان‌هاي بلندمرتبه بزرگ تا چندين طبقه زير زمين ساخته مي‌شود، گاهي هم تا 40 متر زيرزمين نفوذ مي‌كنند. ديواره‌هاي اطراف اينها براي جلوگيري از نفوذ آب بتني ساخته مي‌شود كه به وسيله آن نفوذ آب از مسير گذر طبيعي قطع مي‌شود، بنابراين انحراف آب و تغيير حركت آهنگ آب زيرزميني باعث شستگي شديد آب مي‌شود كه ممكن است باعث فروريزش شود.» او با اشاره به حادثه ريزش خيابان پيامبر كه در هفته گذشته اتفاق افتاد، مي‌گويد: «زماني كه اين اتفاق افتاد اكيپي را به محل فرستاديم اما به علت ترافيك موفق نشدند. يك روز بعد كه گودال پر شده بود، نمايندگان ما به محل رفتند اما به‌دلايل امنيتي اجازه بازديد به آنها داده نشد. در نهايت بررسي‌ها نشان داد كه هيچ لوله آبي در آن‌جا نشت يا شكستگي نداشته است، بنابراين احتمال بيشتري وجود دارد كه دليل اين ريزش كارگاه مترو بوده باشد اما يك احتمال ديگر هم درباره تغيير مسير آب‌هاي زيرزميني كه بر اثر احداث ساختمان كورش ايجاد شده است، وجود دارد.»
بيتاللهي با اشاره به حادثه شهران مي‌افزايد: «در اين حادثه مسجل شد كه حفاري غلط، عدم اتخاذ تصميمات مهندسي مناسب توسط پيمانكار، عدم وجود سيستم نظارت قوي و اهمال‌كاري‌هايي كه در خط مترو صورت گرفته است، مهم‌ترين علت‌هاي وقوع بوده است. بنابراين شهرداري هم در كنار كار ارزشمندي كه براي ساخت مترو انجام مي‌دهد بايد حتما روش‌هاي مطمئن و مدرني را براي حفاري در پيش بگيرد؛ همان‌طور كه در بسياري از كشورهاي دنيا تونل و مترو حتي در كف اقيانوس ساخته مي‌شود، بدون اينكه چنين سوانحي به وجود آيد.»