بابك نورالهی كارشناس ايمنی و مديريت بحران
حوادث و سوانح ترافيكی ازجمله موضوعات مهم و داغ كشور طی سال‌های اخير است، به‌طوری كه هر روزه تعدادی از هموطنان در اثر وقوع حوادث و سوانح رانندگی در سطح جاده‌های بزرگ و كوچك و حتی داخل شهرهای كشور كشته يا مصدوم می‌شوند. طبق گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی پليس راهور ناجا اعلام شده است در طول 10روز ابتدایی آغاز طرح نوروزی یعنی 25 اسفند 1394 تا پایان روز جمعه 6 فروردین بیش از 5هزار و 500 فقره تصادفات در جاده‌های کشور رخ داد که بر اثر آن متاسفانه 252 نفر سر صحنه کشته شدند. به‌طوری كه در گزارش‌های سالانه جهانی معمولا ايران در رتبه نخست تا سوم قرار دارد كه جای بسی تاسف و نگرانی است. هرچند طی سال‌های گذشته در حوزه‌های مختلف ازجمله آموزش و اطلاع‌رسانی مردم اقدامات گوناگونی صورت گرفته و اين آمار تا حدود بسیاری كاهش يافته است، به گونه‌ای كه طبق گزارش‌های منتشرشده از مراجع مربوطه طی 10سال گذشته در تصادفات فوتی، حدود 10هزار نفر کاهش داشته‌ایم. در اين ميان تعداد حوادث ترافيكی منجر به آتش‌سوزی در خودروها نيز چشمگير بوده است؛ از آتش‌سوزی خودروهای توليدی يكی از توليدكنندگان داخلی به دليل نقص در باك بنزين و سيستم سوخت‌رسانی تا اتوبوس‌های مسافربری كه بعد از تصادف دچار آتش‌سوزی شده و به دليل عدم پيش‌بينی ملزومات ايمنی و خروج‌های اضطراری مناسب، مسافران در داخل آن محبوس، كشته يا دچار سوختگی‌های شديد می‌شوند.
حال با توجه به آمارهای متفاوتی از سوی مراجع مختلف تحقيقاتی و علمی در داخل و خارج کشور در زمينه حوادث ترافيكی، اين سوال مطرح می‌شود كه علت بالا بودن آمار اين حوادث و نیز مصدومان و كشته‌های آن چيست؟ برای پاسخ به اين سوال و كنكاش در زمينه عوامل و دلايل آن می‌توان موضوعات مختلفی را طرح کرد. مسائلی كه به‌عنوان حلقه‌های گمشده ايمنی در جاده‌ها مطرح می‌شود و راهكارهای رفع مشكل نيز در دست افراد و سازمان‌های مختلف است، به این مفهوم که بخشی در دست دولتمردان، بخشی خودروسازان و بخش مهمی نيز برعهده مردم است.
حلقه نخست: عوامل دخيل در وقوع حوادث و سوانح ترافيكی
دسته‌بندی عوامل دخيل در حوادث ترافيكی با توجه به منشأ وقوع حادثه به‌شرح ذيل است:
عامل خودرو يا وسيله نقليه
درخصوص وسيله نقليه بايد عنوان کرد يك موضوع مهم در خودروها استانداردبودن قطعات آن است كه درحال‌حاضر از تعداد حدود 400 قطعه يك خودروی متوسط توليدی در كشور فقط 55مورد مشمول استاندارد اجباری است. موضوعات ديگر نيز ازجمله سال توليد، كيفيت خودرو، امكانات ايمنی موجود در خودرو و... از عوامل مهم و موثر در وقوع حوادث ترافيكی است.
عامل ديگر فضاهاي تردد خودروها (معابر، جاده، بزرگراه و...)
طراحي، ساخت، بهره‌برداری و نگهداری؛ هر كدام مشمول مشخصات فنی و استانداردهای خاص خود است.
شرايط جغرافيايی و جوی
وضعيت شرايط جوی و منطقه به‌عنوان ديگر عامل مطرح است و نامناسب بودن آنها ضمن زمينه‌سازی برای وقوع حوادث ترافيكی، موجب تشديد حوادث ازجمله در جاده‌هاي بين‌شهری می‌شود.
عامل انسانی
درحقیقت عامل انسانی مهم‌ترين بخش است و معمولا در اكثر حوادث نيز به‌عنوان اصلی‌ترين عامل معرفی می‌شود. دانش و مهارت رانندگی، سلامت جسمی، روحی و روانی و احترام به قوانين ازجمله موضوعات مهم و مرتبط با عامل انسانی هستند.
نقش و ميزان تاثير هر يك از عوامل در بروز حوادث ترافيكی، يكی از مهم‌ترين موضوعات در اين زمينه است كه بايد مطابق آن درخصوص ارايه راهكارهای لازم برای پيشگيری از بروز حوادث ترافيكی يا بعد از وقوع حوادث درجهت تعيين عامل يا عوامل آن برای تعيين خسارات و مسائل قضائي استفاده کرد.
حلقه دوم: قوانين و مقررات راهنمايی‌ورانندگی
مجموعه‌ای از دستورالعمل‌ها و الزاماتی است كه از سوی قانونگذار وضع می‌شود و تنظيم‌كننده رفتار انسان و ساير بهره‌برداران است. ورود قوانین راهنمایی‌ورانندگی به ایران در اواخر دوران قاجار (1308 تا 1309) و آخرين ويرايش آن مربوط به سال 1389 تحت‌عنوان قانون رسيدگی به تخلفات رانندگی است و از آن زمان تاکنون این قوانین گرچه بسیار تغییر کرده‌اند اما گویا برخی از ما مردم برای رعایت‌نکردن قوانین راهنمایی‌ورانندگی همانیم که بودیم. آنچه درخصوص قوانين راهنمايی‌ورانندگی می‌توان عنوان کرد اين است كه در اين قوانين صرفا به تخلفات رانندگان اشاره شده است. درصورتی‌كه در حوزه حوادث ترافيكی دستگاه‌ها و نهادهای مختلفی وجود دارد كه با توجه به مسئوليت‌های خود نقش دارند. در اين قانون كمتر به برخوردهای قانونی با آن دستگاه‌ها پرداخته شده است.
حلقه سوم: ارگان‌های و سازمان‌های موظف در ايمني‌سازی راه‌ها
اگر بخواهيم دستگاه‌های دولتی و عمومی را كه در زمينه ايمنی راه‌ها و حوادث ترافيكی نقش و وظيفه دارند، بشماريم می‌توان وزارت راه، مسكن و شهرسازی (سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای)، شهرداری‌ها، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكی، وزارت صنعت، معدن و تجارت، وزارت كشور، راهنمايی‌ورانندگی، همچنين كميسيون‌ها و كارگروه‌های مختلف ازجمله كميسیون ايمنی راه‌ها و... را در اين ليست جای داد. دستگاه‌های مختلفی كه هر يك به طريقی در كاهش يا حتی افزايش حوادث ترافيكی نقش دارند. با بررسی قوانين و وظايف تعيين‌شده برای هر كدام از اين نهادها بايد متذكر شد که وظيفه به‌صورت كامل تعيين و ابلاغ شده ولي در عمل ضعف‌هايی در اجرای وظايف ديده می‌شود. بدون‌شك مهم‌ترين عامل تعدد دستگاه‌های مسئول و تصميم‌ساز و عدم‌تعيين متولی و مديريت واحد در زمينه ايمنی راه‌هاست.
حلقه چهارم: دستگاه‌های امدادرسان
اگر وضعيت امدادرسانی يك حادثه ترافيكی را در جاده‌های كشور تشريح كنيم، مشخص مي‌شود دستگاه‌های مختلفی مسئول امدادرسانی هستند. فرماندهی صحنه حادثه كه با پليس است. درخصوص فوريت‌های پزشكی اورژانس اقدامات لازم را انجام می‌دهد، همچنين رهاسازی، امدادونجات و اطفای آتش‌سوزی در شهرها و حومه با آتش‌نشانی شهری و در راه‌ها با جمعيت هلال‌احمر است. حال اگر حادثه ترافيكی منجر به فوت راننده يا سرنشينان شود، حمل متوفی نيز به مجموعه اقدامات دستگاه‌های امدادی اضافه خواهد شد. از سوی ديگر رفع موانع و بازگشايی مجدد مسيرهای تردد بعد از وقوع حوادث نيز با مجموعه راهداری خواهد بود. حال با درنظرگرفتن نقش و عملكرد هر يك از دستگاه‌های امدادی فوق جای اين سوال باقی است، درصورت عدم‌حضور به‌موقع و موثر هريك از اين دستگاه‌های امدادی وضعيت امدادرسانی چگونه پيش خواهد رفت؟ چه تعداد از مصدومیت‌ها و فوتی‌های حوادث ترافيكی در لحظه اوليه وقوع حادثه اتفاق افتاده؟ و چه تعدادی در لحظات بعد از حادثه و به دليل عدم امدادرسانی مناسب؟ هرچند عوامل مختلفی از جمله برنامه‌ريزی عملياتی، تجهيزات و امكانات امدادی، نيروی انسانی ماهر و آموزش‌ديده، شرايط و موقعيت جغرافيايی منطقه حادثه و ساير عوامل ديگر در عملكرد نيروهای امدادرسان نقش داشته و زحمات امدادگران زحمتكش كه در جاده‌های كشور مشغول خدمات‌رسانی به مردم كشور هستند، قابل چشم‌پوشی نيست اما يكی از مهم‌ترين موضوعات در اين خصوص تعدد دستگاه‌های امدادرسان و عدم‌تعيين متولی و مديريت واحد حوادث ترافيكی است.
حلقه پنجم: مردم
بدون‌شك حلقه نخست و آخر در كاهش حوادث و سوانح مختلف خود مردم هستند. نقشی كه دو رويكرد را می‌توان از آن انتظار داشت يا به تعبير ديگر همانند چاقوی دولبه عمل می‌كند. همان‌گونه كه در قبل نيز اشاره شد اگر گزارش حوادث مختلف ترافيكی را نگاه كنيم، متوجه خواهيم شد عامل انسانی يكی از مهم‌ترين عوامل وقوع حوادث ترافيكی است. حال نقش و وظايف مردم چيست و چگونه بايد باشد تا بتوان به حداقل‌های ممكن از نظر حوادث ترافيكی رسيد؟ موضوعی كه در چند عنوان كلی می‌توان خلاصه كرد بخشی توسط خود آنان و بخشی توسط دستگاه‌های متولی قابل انجام است:
- اجرای كامل قوانين و مقررات رانندگی
- فرهنگ‌سازی و آموزش مسائل ايمنی
- مشاركت در اجرای برنامه‌های پيشگيرانه
- همكاري در امدادرسانی به آسيب‌ديدگان حوادث ترافيكی
- همكاري با پليس در سفرهای برون‌شهری و درون‌شهری
- برنامه‌ريزی و مديريت مناسب سفر در ايام تعطيلات.