مهتاب جودکی | خانه های تاریخی تهران از بیم تخریب شبانه بر ستون های خود می لرزند. سه روز از جدال بی نتیجه برای نجات خانه «ملکه توران»، همسر سوم رضاشاه که سرانجام به تخریب آن از سوی کمیته امداد امام خمینی (ره) منجر شد می گذرد اما موج تخریبی که به جان خانه های تاریخی افتاده لحظه ای از حرکت باز نمی ایستد. مثلا همین دیروز بود که خبر رسید خانه تاریخی پناهی بعد از جدال کمیته امداد و سازمان میراث فرهنگی از گزند تخریب جان به در برد و هنوز ساعتی نگذشته بود که فعالان حوزه میراث فرهنگی، خبر دادند ساختمان تاریخی «حبیب الله کهنی» در خیابان ولیعصر با خاک یکسان شده است؛ همزمانی این ویرانی با بزرگداشت معمار خانه کهنی، قصه را تلخ تر کرد.
موج ویرانی که تاریخ تهران را هدف گرفته چنان سرعت و شدتی داشته که به گفته «اسکندر مختاری»، کارشناس و مرمت گر پیشکسوت میراث فرهنگی کشور در گفت‌وگو با «شهروند»، در طول 15 سال اخیر از 2300 خانه تاریخی تهران تنها هزار تا 1500 خانه باقی مانده است، از این تعداد نام 500 خانه در فهرست آثار ملی ثبت شده اما هنوز هزار خانه سرنوشتی نامعلوم دارند؛ شب ها کابوس لودرها و روزها هراس آسمان خراش ها.
میراث معماری نظام آمری ویران شد
کمتر از یک ماه از درگذشت «نظام عامری»، معمار پیشکسوت و تنها شاگرد ایرانی «فرانک لویید رایت» می گذرد که دیروز خبر رسید، یکی از آثار او طوری زیر سنگینی لودرها با خاک یکسان شده که انگار هرگز وجود نداشته. «معماری نیوز» در اولین خبر درباره این اتفاق نوشت که «پس از تخریب خانه توران، ساختمان موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی در خیابان ولیعصر که معمار آن نظام عامری (تنها شاگرد ایرانی فرانک لوید رایت) بود هم تخریب شد.» آنطور که «آرش طبیب زاده»، پژوهشگر تاریخ معماری و سرپرست پروژه تاریخ شفاهی معماری معاصر ایران به «شهروند» می گوید:«این ساختمان که در خیابان ولیعصر، رو به روی رستوران لوکس طلایی قرار گرفته، خانه حبیب الله کهنی بود، از سرمایه داران قدیمی تهران. ساختمان موزه دفینه در میرداماد و کاخ شمس پهلوی در مهرشهر از آثار شاخص اوست.»
به گفته او تخریب این خانه اگرچه چندان در خبرها سر و صدا نکرده و به گوش دوست داران میراث تهران نرسیده اما مربوط به امروز نیست: «آنطور که من دیدم خانه گود برداری شده و چیزی از آن باقی نمانده بود. یک هفته از زمان ویران کردنش می گذرد.» انتشار خبر ویرانی این بنا همزمان شده است با برنامه ای که معماران تدارک دیده اند: «میراث معماری مدرن با یاد نظام عامری»
به گفته پژوهشگر تاریخ معماری این خانه اگرچه در صف بوده تا در فهرست آثار ملی کشور ثبت شود اما این اتفاق نیفتاده و سرانجامش ویرانی بوده است. «خانه دست موسسه مطالعات و پژوهش سیاسی بود، سرانجام مصادره شد و از بین رفت. این بنا به آثار فرانک لوید رایت، معمار معروف قرن گذشته در آمریکا که استاد و همکار نظام عامری بوده بسیار شبیه است، سقف های شیروانی، حجم ها و کشیدگی ها، تزئینات داخلی و درها و پنجره ها همگی تاثیر گرفته از معماری لوید رایت است که شاخصه کار عامری نیز هست. میراث باقی مانده از نظام عامری در معرض خطر است و یکی پس از دیگری از بین می رود.»
کمیته امداد: خانه توران، لکه فرهنگی
در فهرست آثار ملی
10 روز پیش خبر رسید خانه 5 هزار متری «ملکه توران» که یکی از بازمانده های معماری مدرن است، نیست و نابود شود. بعد از آن بود که خبرنگاران و یگان حفاظت میراث فرهنگی سر رسیدند و جلوی لودرها را گرفتند. مسئولان سازمان میراث به طور ضرب العجل در فهرست آثار ملی ثبتش کردند اما این هم خانه تاریخی را نجات نداد چون دست آخر سه شب پیش، خانه با خاک یکسان شد. حالا جدال ها بر سر این خانه هنوز ادامه دارد و سازمان میراث هم پیگیر شکایت از کمیته امداد است اما روابط عمومی کمیته امداد در اطلاعیه‌ای برای دفاع از عملکردش نوشته است که خانه معروف به «قمرالملوک امیر سلیمانی» در طول سالهای گذشته به عنوان لکه فرهنگی در فهرست آثار ملی یا دارای ارزش ثبت نشده (به استناد مصاحبه مسئول روابط عمومی میراث فرهنگی استان تهران در تاریخ 31 تیرماه) و هیچگونه مراجعه‌ای هم تا بعدازظهر روز تخریب ساختمان جهت بررسی وضعیت ملک مورد نظر به عمل نیامده و عملیات ساختمانی اجرای پروژه ساختمانی در محل ملک مورد نظر با کسب تمامی مجوزهای قانونی از شهرداری و پرداخت هزینه های مربوطه صورت گرفته و حتی مجوز تخریب ملک نیز دریافت شده است.»
روابط عمومی کمیته امداد به این توضیح بسنده نکرده و اضافه کرده است :« با توجه به دستور ریاست محترم کمیته امداد، توجه به هویت تاریخی و فرهنگی املاک در اختیار این نهاد به عنوان یک خط قرمز در فعالیت‌ها مورد توجه و شاهد مثال آن وجود چند پلاک ثبتی فرهنگی است که به دلیل ثبت در فهرست آثار میراث فرهنگی هیچگونه اقدامی در خصوص ساخت و ساز یا اجرای عملیات عمرانی در آنها صورت نخواهد گرفت.بدیهی است در خصوص ساختمان پسیان نیز تا تعیین تکلیف وضعیت حقوقی و قانونی این ملک اقدامی از سوی همکاران مجتمع اقتصادی صورت نخواهد گرفت و عمل به نص قانون سرلوحه فعالیت‌ها خواهد بود.»
در این اطلاعیه تاکید شده که «در طول سالهای گذشته به دلیل متروکه بودن ملک مذکور برخی از افراد سودجو و دلال با جعل سند نسبت به تصرف آن اقدام کرده بودند که با انجام اقدامات حقوقی نسبت به استیفای حقوق قانونی اقدام شده است و واضح است که عدم تعیین تکلیف حقوقی و نیز عدم ورود به موقع نهادهای ذیربط در ثبت ساختمانهای با ارزش تاریخی و فرهنگی، امکان سوء استفاده برای سودجویان و زمین خواران را فراهم می کند.» این در حالی است که منتقدان به این اقدام می گویند این ارگان می‌توانست برای استفاده از این ملک در راستای حمایت از محرومان، در این سال‌ها در این خانه را که در تصرفش بوده به روی بازدید کننده ها باز کند.
خانه ویلا پناهی تخریب نشد
به دنبال هول و هراسی که با روند تخریب خانه‌های تاریخی به جان دوست داران میراث تهران افتاده است، دیروز این خبر که کمیته امداد خانه ویلا پناهی را تخریب می کند، شوک بزرگ دیگری بود. ساعتی بعد اما خبر رسید که این خانه به دلیل ثبت به موقع در فهرست میراث فرهنگی تخریب نخواهد شد.
روابط عمومی کمیته امداد در اطلاعیه اش در این باره هم نوشت:«انتشار خبر تخریب ساختمان توران در میان هیاهوی رسانه‌ای و فرافکنی برخی از سازمانه‌ای مقصر مانع از روشن شدن ابعاد واقعی موضوع صیانت از آثار دارای ارزش فرهنگی و تاریخی شده و خبرهای متناقضی در این باره منتشر شده است که از آن جمله می‌توان به خبر تخریب احتمالی ساختمانی دیگر در خیابان انقلاب تهران که به ویلای پناهی معروف است، اشاره کرد. از میان املاک و مستغلاتی که در اختیار مجتمع اقتصادی کمیته امداد قرار دارد تنها دو مورد که یکی از آنها همین ویلای پناهی بوده و به دلیل اعلام شهرداری تهران مبنی بر لزوم دریافت نظر سازمان میراث فرهنگی و دیگری یک ملک واقع در حد فاصل خیابان وصال و دانشگاه تهران که در مجاورت یک بنای فرهنگی قرار دارد، با لحاظ کردن اصل صیانت از آثار فرهنگی، انجام هیچگونه عملیات عمرانی و ساخت و ساز در آنها تعریف نشده است.نکته قابل توجه اینکه به دلیل اظهار نظر سازمان میراث فرهنگی در خصوص ویلای پناهی، هیچگونه برنامه‌ای برای انجام عملیات عمرانی در ساختمان مذکور صورت نگرفته و تا تعیین تکلیف قانونی آن، اقدام خاص دیگری نیز صورت نخواهد گرفت».
جراحی پلاستیک صورت تهران
با روندی که تخریب چیان میراث فرهنگی معاصر پیش گرفته اند، شهر هویت خود را از دست خواهد داد و صورتی مصنوعی به خود خواهد گرفت، شبیه چهره ای که همه اجزایش جراحی پلاستیک شده. هویت شهر به نشانه هایی وابسته است که مردمی در طول تاریخ زنده بودن یک شهر در آن به جا می گذارند. اسکندر مختاری، کارشناس و مرمتگر پیشکسوت میراث فرهنگی و استاد دانشگاه به شهروند می گوید که با این روند هویت تهران به تاریخ خواهد پیوست:« تخریب خانه های تاریخی و بی توجهی به آنها اتفاق مهمی است که هم جامعه معماران تخصصی و هم افکار عمومی به آن حساس‌اند . 10 سال پیش این حساسیت ها وجود نداشت. در مناطق شمالی تهران تعداد زیادی از این آثار بود و هست که روند جدید ساخت و ساز، تقاضا برای سکونت در شهر، افزایش قیمت زمین و بالا رفتن تراکم باعث شد که هیچ ساختمان قدیمی امنیت نداشته باشد. »
به گفته او اگرچه زمانی تاریخ معطوف بود به آنچه از ابتدای قرن شکل گرفته اما از حدود 30 سال پیش پیشگامان مطالعه معاصر این موضوع را طرح کردند که آثار معاصر و حتی آثار مدرن هم واجد ارزش نگهداری هستند.« از این دوره بود که اقداماتی مطالعاتی و قانونی انجام شد و تعدادی از آثار مشمول حفاظت شدند، به خصوص آثاری که مربوط به سال 1300 به بعد بودند تحت حمایت قرار گرفتند. هر چند به نظر من آثار مدرن بین المللی هنوز در گردونه حفاظت قرار نگرفته اند، اما موج جدید راه افتاده این آثار را هم تحت تاثیر قرار خواهد داد.آثار مدرن متاخر که با تکیه بر فرهنگ های محلی و بومی در ایران ساخته شد مثل مدرسه امام صادق؛ موزه ملی ، دانشگاه علامه (که نظام آمری از معماران آن است)»
مختاری از روند تخریبی در تهران خبر می دهد که مدت هاست تیشه به ریشه تاریخ تهران زده است. «در طرح جامع دوم شهر تهران که توسط مسکن و شهرسازی پیگیری می شدو بعد ها طرح ساماندهی شهر تهران نام گرفت، 5 هزار نقطه روی شهر تهران معلوم کردیم که ارزش تاریخی و هنری داشت و شورای عالی معماری و وزارت فرهنگ و ارشاد و سازمان میراث فرهنگی لایحه ای به نام ساختمانهای باارزش شهر تهران در نظر داشت طی مصوبه‌ای این آثار را حفظ کند. بنا شد شرکت توسعه فضاهای فرهنگی بر آثار تاریخی تهران مروری کند تا مشخصات بناهای تاریخی تهران را پیدا کنیم. با موسسه gis شهرداری تفاهم نامه ای داشتیم که بر اساس آن نقشه بناهای تاریخی به سند طرح جامع شهر تهران افزوده می شد. » به گفته این مرمتگر پیشکسوت میراث فرهنگی این جست‌وجو ها به سال 1380 تا 1385 باز می گردد. « آن زمان گروه هایی از افراد را به مناطق مختلف فرستادم تا دوباره بناهای تاریخی را به طور دقیق روی نقشه مشخص کنیم. نتیجه این بود که تعداد به 2300 خانه تاریخی رسید. اما تا این لایحه به سرانجام برسد روند تخریب چنان ادامه یافت که شمار خانه ها به 1000 تا 1500 کاهش یافت. یعنی در طول 15 سال چیزی در حدود 800 خانه تاریخ تهران نابود شد.» مختاری می گوید که در ارزیابی خانه‌های مدرن تهران ، بسیاری از خانه باغ ها قابل شناسایی و شمارش نبودند «مثل همین خانه توران.»