وحیده کریمی- شهروند حقوقی| یکی از محبوب‌ترین بازی‌های دوران کودکی  بسیاری از ما خاله‌بازی بود. پسرها  نقش پدر یا پسر خانواده را داشتند و دخترها هم  نقش مادر یا دختر خانواده را برعهده می‌گرفتند و ماجراهای دنیای واقعی را در دنیای کودکانه خود بازی می‌کردند، آشپزی، خیاطی، مهمانی‌رفتن و پذیرایی، دعوا و... و بعد از چند ساعت هم بازی تمام می‌شد و هرکه به خانه خود باز‌می‌گشت تا همان فرزندان کوچک خانه باشند. حال آمارها می‌گویند تعدادی از این کودکان قبل از بزرگ‌شدن محکوم به تکرار بازی‌های کودکانه خود در دنیای واقعی هستند و در جهان طبق آخرین آمار، 700‌میلیون زن در سنین کودکی ازدواج کرده‌اند. در ایران نیز 17‌درصد دختران زیر 18‌سال عروس می‌شوند که این آمار مربوط به ازدواج دایم است و آمار دقیقی از ازدواج موقت دختران زیر 18‌سال وجود ندارد. کافی است نگاهی به قوانین داشته باشیم، هرچند بسیار پیش‌آمده نگاه قانون با نگاه عرف تفاوت داشته باشد، مانند جهیزیه دختران در زمان ازدواج که قانون می‌گوید تأمین مایحتاج و وسایل موردنیاز زندگی با مرد است و عرف می‌گوید جهیزیه را خانواه عروس باید تهیه کند، البته تضاد میان قوانین و عرف گاهی اثرات جانبی فرا‌تر از تهیه جهیزیه دارد، برای نمونه در ازدواج موقت عرف کاملا مخالف این امر برای دختران است و ازدواج کودکان را نیز برنمی‌تابد، هرچند طبق قانون ازدواج دختران چه دایم و چه موقت فقط نیاز به اذن پدر یا جدپدری دارد. بنابراین با مجوز قانون یک کودک ۱۳ساله با اذن پدر به عقد موقت یک مرد درمی‌آید و خاله‌بازی‌های کودکانه برای دختری کوچک واقعی می‌شود و طعم تلخ موقت‌بودن زندگی را می‌چشد، زندگی بدون کوچکترین حقوق مادی و معنوی و محروم‌بودن از نفقه و ارث.
ازدواج امری مقدس
«ازدواج همیشه و در همه جوامع امری مقدس است و به همین دلیل حساسیت‌های خاصی نیز به همراه داشته است»، دکتر مریم سلطانی، عضو هیأت علمی دانشگاه و وکیل دادگستری در گفت‌و‌گو با «شهروند» با نگاهی به اهمیت امر ازدواج می‌گوید: در طول تاریخ همواره امری مقدس و قابل‌توجه بوده است؛ زیرا نتیجه آن تشکیل نهاد خانواده است که مهم‌ترین بخش یک جامعه است. البته نحوه شکل‌گیری و قواعد و حتی کارکرد این امر، به مرور زمان و همگام با تحولات فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی دستخوش تغییراتی شده است. در گذشته در بسیاری جوامع، ازدواج مبتنی‌بر تصمیم و رأی والدین صورت می‌گرفت اما درحال‌حاضر انتخاب آزاد همسر موردقبول بسیاری از جوامع متمدن است. با توجه به نقش قابل‌توجهی که خانواده در جامعه بشری دارد، کشورهای مختلف در قوانین خود، قواعد و اصول متعددی را برای ساماندهی این امر پیش‌بینی کرده‌اند.
سن ازدواج موقت ۱۳‌سال است
«طبق (مواد ۱۰۴۳ و ۱۰۴۴) قانون مدنی سن نکاح برای دختر نیز همانند ازدواج دایم ۱۳‌سال است، این یعنی پدر و جدپدری با نفوذی که بر کودک ۱۳ساله دارند به‌راحتی می‌توانند نه‌تنها ازدواج دایم که ازدواج موقت کودک خود را رقم بزنند.» با توجه به اهمیت بلوغ فکری و روانی کودکان در امر ازدواج، این استاد دانشگاه معتقد است: یکی از مهم‌ترین مباحث در ازدواج، تعیین سن مناسب برای آن است. در واقع، به این دلیل که عقد ازدواج مبنای تشکیل مهم‌ترین نهاد یک جامعه است، بنابراین احراز رشد کافی برای انجام آن امری اجتناب‌ناپذیر است. ازدواج زودهنگام و نامناسب می‌تواند تبعات منفی بسیاری برای جامعه درپی داشته باشد. عدم‌رشد عقلی لازم برای تشکیل خانواده و به تبع آن انتخاب نادرست، عدم‌مهارت لازم برای تربیت فرزندان و اداره خانواده از لحاظ اقتصادی و اجتماعی، عدم‌آگاهی نسبت به بهداشت جنسی و بهداشت باروری و مشکلاتی از این قبیل، منجر به افزایش آمار طلاق در چنین ازدواج‌هایی خواهد شد.
«سن یک اماره است که می‌تواند نشانه‌ای برای تحصیل رشد عقلی و جسمی باشد؛ اما مسلما مطلق نیست»، سلطانی با بیان این جمله ادامه می‌دهد: در قوانین بسیاری از کشور‌ها، حداقل سن تعیین‌شده برای ازدواج، 18‌سال است. درواقع، به این دلیل که سن خروج از دوران کودکی در بسیاری از قوانین و اسناد بین‌المللی، 18سال است، سن ازدواج را نیز متناسب با سن خروج از کودکی درنظر گرفته‌اند. با این حال، در برخی قوانین، ازدواج پیش از رسیدن به سن مزبور نیز با رضایت والدین امکان‌پذیر است. ماده ۱۰۴۱ قانون مدنی ایران نیز، سن ازدواج دختر را 13‌سال شمسی و در مورد پسر 15سال شمسی تعیین کرده است. البته ماده مذکور مقرر داشته که ازدواج پیش از سنین مذکور به اذن ولی و به شرط رعایت مصلحت با تشخیص دادگاه امکان‌پذیر است. کودکانی که با اجبار اولیای خود تن به ازدواج می‌دهند، کمترین آشنایی به حقوق خود در امر ازدواج ندارند و دریافت مجوز از دادگاه نیز عمر کمی دارد و به گفته این وکیل دادگستری لزوم اخذ مجوز دادگاه نیز از ‌سال ۱۳۸۱ وارد قانون ایران شده است. قانون حمایت خانواده مصوب‌ سال ۱۳۹۱ نیز ضمانت اجرا درمورد ازدواج کودک را برای زوج، ولی زوجه و عاقد بیان کرده است. سلطانی در پایان متذکر می‌شود که باوجود شرایطی که قانونگذار در زمینه ازدواج کودکان تعیین کرده است، متاسفانه به دلیل عدم‌صراحت قانون درمورد ازدواج موقت و نظرات متعددی که بین فقها در این خصوص وجود دارد، معضل ازدواج موقت کودکان روبه افزایش است. درواقع، یک برداشت نادرست از ماده ۱۰۴۱ این است که شرط سنی مذکور در این ماده تنها به ازدواج دایم اختصاص دارد و ازدواج موقت محدودیت سنی ندارد. اما باید توجه داشت که ماده مذکور به‌طورکلی شرط سنی را درمورد ازدواج مطرح کرده است و شامل ازدواج دایم و موقت می‌شود. بنابراین با توجه به این‌که ازدواج موقت کودکان می‌تواند تبعات منفی بیشتری برای جامعه به همراه داشته باشد، رعایت محدودیت سنی در این زمینه امری ضروری است.
مالکیت مهریه
«تنها حق مادی دختران در ازدواج موقت داشتن مهریه است.» در ماده‌ ۱۰۷۵ قانون مدنی‌ ازدواج موقت در قوانین ایران به رسمیت شناخته‌ شده‌است. شرایط و ارکان اساسی آن نیز مانند شرایط صحت نکاح دایم به اضافه‌ تعیین مدت مشخص و تعیین مهر معین برای زن است. به‌طوری که عدم‌تعیین مهریه باعث بطلان عقد خواهد شد و مطابق مواد ۱۰۹۵ تا ۱۰۹۸ قانون مدنی ترتیباتی داده شده تا مهریه‌ زن در ازدواج موقت به هر ترتیب به وی تسلیم شود. زن پس از جاری‌شدن عقد مالک مهر است و اتفاقاتی چون فوت زن در زمان ازدواج‌، عدم‌نزدیکی شوهر با وی تا اتمام مدت عقد و بخشیدن زمان عقد از طرف شوهر مهریه را ساقط نمی‌کند.
مهریه ناچیز در عقد موقت
«در ازدواج موقت دو اتفاق اصولا اجتناب‌ناپذیر است، اول صیغه توسط یک شخص معتمد طرفین یا اقوام و خویشان که دارای دفترخانه رسمی ازدواج نیست، جاری می‌شود تا صیغه‌نامه‌ای هم صادر نشود و دوم تعیین مهریه‌های بسیار نا‌چیز است.» شانای مالک‌نژاد، وکیل دادگستری نیز در گفت‌وگو با «شهروند» توضیح می‌دهد: در مواردی که مدرک کتبی معتبر دال بر نکاح موقت موجود نباشد، اثبات‌ ازدواج موقت و مهریه توافق شده بسیار دشوار است و در صورت امتناع زوج، دریافت مهریه به سختی امکان‌پذیرخواهد بود. از طرفی گاه ممکن است افرادی نابالغ با توجه به شرایط زندگی خود، مجبور به چنین ازدواج‌هایی شوند که متاسفانه در چنین موقعیت‌هایی با توجه به عدم‌ثبت نکاح مشکلات عدیده‌ای برایشان به وجود خواهد آمد. مالک‌نژاد با اشاره به قوانین ازدواج در کشور ادامه می‌دهد: مطابق قانون، در نکاح دختر باکره اعم از منقطع و دایم اذن‌ پدر یا جدپدری لازم است و در صورت امتناع غیرموجه پدر از دادن اذن یا‌ عدم‌حضور پدر در محل یا غیرممکن‌بودن استیذان،‌ دختر می‌تواند با معرفی مرد موردنظر و شرایط نکاح از دادگاه مدنی خاص درخواست اجازه‌ ازدواج کند.
ازدواج بدون حق دریافت نفقه
«در ازدواج موقت زوجه طبق ماده‌ ۱۱۱۳قانون مدنی‌ حق بهره‌مندی از نفقه را ندارد، مگر این‌که در زمان عقد شرط شده باشد یا آن‌که عقد مبنی‌بر آن جاری شده باشد.» این وکیل پایه یک دادگستری در این رابطه می‌گوید: در صورتی که زوج نفقه مشروط را نپردازد، زوجه می‌تواند الزام او به پرداخت نفقه را بخواهد و هرگاه الزام او نیز ممکن نباشد، زوجه می‌تواند الزام زوج به بذل مدت را از دادگاه تقاضا کند، به‌ویژه زمانی که به عسر و حرج زوجه منتهی شود.
دست کوتاه از ارث
زنان در ازدواج موقت حق و حقوق مادی خاصی ندارند. به‌گفته شانای مالک‌نژاد قانونگذار مقر می‌دارد زوجینی که زوجیت آنها دایمی بوده از یکدیگر ارث می‌برند. از قید زوجیت دایمی چنین استنباط می‌شود که در نکاح موقت زوجین از یکدیگر ارث نمی‌برند، حتی شرط توارث هم در چنین نکاحی به دلیل تعارض با قواعد امری ارث باطل است.
تضییع حقوق فرزندان
البته مشکلات زنان در ازدواج موقت فقط منوط به زندگی بی‌سروسامان خودشان نیست و متاسفانه فرزندان حاصل از این ازدواج نیز با مشکلاتی روبه‌رو هستند. فرزندان حاصل از ازدواج موقت‌ مشروط بر ثبت‌شدن قانونی و محضری ازدواج، ‌حقوقی درست همانند فرزندان حاصل از ازدواج دایم دارند،‌ یعنی فرزندان مشروع پدر شناخته می‌شوند،‌ پدر موظف به دادن نفقه و نگهداری آنان است و از پدر ارث می‌برند. اما مسأله ‌این‌جاست که با توجه به عدم‌ثبت محضری ازدواج موقت در اکثر موارد، جاری‌شدن صیغه‌ آن توسط زوجین یا عاقدان گمنام و فاقد دفتر، اثبات نسب برای فرزند حاصل از ازدواج موقت بسیار مشکل و اکثرا غیرممکن خواهد بود. درحال حاضر شاهد بی‌شناسنامه ماندن‌ تعدادی از فرزندان یا تضییع حقوق آنان مانند ارث هستیم. هرچند در قانون حمایت از خانواده شرط شده با تولد فرزند، مرد مجبور به ثبت رسمی ازدواج است اما مشکل، پذیرش فرزند از سوی مرد است. بنابراین با نگاهی بر کتاب قانون مشخص می‌شود که ازدواج موقت کودکان نه‌تنها در قوانین پذیرفته شده که حتی حمایتی هم از این کودکان به عمل نیامده است. همان‌طور که ازدواج دایم برای کودکان اثرات منفی گسترده‌ای به همراه دارد، ازدواج موقت شرایط سخت‌تری را بر کودکان تحمیل می‌کند. با نگاهی به مشکلات این کودکان، تلاش برای ممنوع‌کردن ازدواج موقت کودکان می‌تواند گام مهمی برای حفظ اهمیت و ارزش ازدواج دایم باشد و از طرفی هم کودکان وارد یک خاله‌بازی موقت نشوند.