حسام مهدوی- گروه اقتصادی شهروند| سازمان تجارت جهانی یا همان wto از‌سال 1995 و پس از تبدیل سازمان «گات» به این سازمان تشکیل شد و از آن پس کشورهایی که عضو نبودند تلاش خود را برای الحاق به این سازمان آغاز کردند. به‌طوری که درحال حاضر160 کشور به عضویت دایم این سازمان درآمده‌اند. البته ایران به همراه 32 کشور دیگر هنوز به عضویت این سازمان درنیامده‌اند. ایران بزرگترین اقتصاد خارج از سازمان تجارت جهانی است که این موضوع خود بیانگر حجم بالای تجارت درون wto است. ایران درسال 1384 به عضویت ناظر این سازمان درآمد و تاکنون مذاکراتش برای الحاق رسمی به سازمان تجارت جهانی نتیجه‌بخش نبوده است. این موضوع که چه ضرورتی دارد که ما عضو wto شویم موضوع گفت‌وگوی «شهروند» با «امیرهوشنگ فتحی‌زاده» مدیر گروه مطالعات و پژوهش‌های حقوق اقتصادی و بازرگانی موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی است.
وضعیت کلی سازمان تجارت جهانی و نحوه عضویت در این سازمان به چه شکل است؟
در یک نگاه کلی به کشورهای عضو wto می‌بینیم که از مجموع 192 کشور عضو سازمان ملل متحد، 160کشور به عضویت سازمان تجارت جهانی درآمده‌اند و از مزایای این سازمان به‌طور کامل بهره می‌برند. این 160کشور مذاکرات الحاق را به‌طور کامل انجام و تعهد داده‌اند قوانین به تصویب رسیده، از بازار کالا و خدمات گرفته تا حقوق مالکیت فکری را در wto رعایت کنند. البته از این اعضا 128 کشور اعضای اولیه بودند. یعنی پس از اینکه گات در سال 1995 به سازمان تجارت جهانی تبدیل شد به صورت خود کار عضو سازمان تجارت جهانی شدند و مابقی با ارایه درخواست و شرکت در مذاکرات الحاق، موفق به عضویت در این سازمان شدند. درحال حاضر فقط 32 کشور عضو سازمان تجارت جهانی نیستند که ایران هم جزو این 32 کشور است. اکنون کشورهایی که قصد الحاق به wto را دارند، بیشتر در روند مذاکرات امتیاز می‌دهند تا بتوانند روند مذاکرات را طی کرده و موفق به عضویت در این سازمان شوند. البته مذاکرات الحاق، بسته به شرایط هر کشور متفاوت است. آخرین کشور که عضو این سازمان شد، یمن بود که مذاکرات آن سه‌سال به طول انجامید. روسیه نیز به‌دلیل تنوع مذاکرات و اینکه قصد داشت امتیاز کمتری بدهد، 19سال برای الحاق به wto مذاکره کرد. البته امتیاز‌دادن در طول روند مذاکرات امری بدیهی است اما نکته مهم کمتر امتیاز دادن است و اینکه چگونه بتوان این روند را مدیریت کرد.
سازوکار اصلی این سازمان چگونه است و به‌طورکلی چه اهداف و مواردی را پیگیری می‌کند؟
هر فرآیندی که مربوط به تجارت است باید براساس قوانین این سازمان باشد. به‌عنوان نمونه 7هزار خط کالایی داریم که هر خط مربوط به یک کالا می‌شود. مبادله انواع کالا‌ها و خدمات مربوط به آن در سازمان تجارت جهانی بررسی می‌شود و بسته به اینکه آن کالا در ایران بازار داشته باشد اعم از حوزه خدمات، گردشگری، مالی، بیمه و بانکی و آموزش حتی حقوق مالکیت فکری و اختراعات مورد مذاکره قرار می‌گیرد.
چه ضرورتی برای پیوستن کشورها به wto وجود دارد و چرا ما باید در پی الحاق به این سازمان باشیم؟
اکنون 97درصد تجارت جهان میان 160 کشور عضو wto انجام می‌شود و از بین 32 کشور غیرعضو، 27کشور نیز درخواست الحاق داده و در انتظار روند مذاکرات هستند. به این ترتیب بزرگترین اقتصاد بیرون از wto از نظر قلمرو و جمعیت ایران است. درواقع تمام اعضای بیرون از سازمان غیراز ایران، کشورهای کوچکی هستند که در تجارت جهان سهم چندانی ندارند. بنابراین زمانی که 97درصد تجارت جهان براساس قوانین و مقررات یکسان انجام می‌شود و اقتصاد بیرون از سازمان هر قدر هم قوی و ثروتمند باشد، ضرر می‌کند. اینجاست که ضرورت الحاق به wto مشخص می‌شود. درواقع برای اعضا فرقی نمی‌کند که با ما تجارت داشته باشند یا خیر. وقتی 160 کشور عضو یک سازمان تجاری باشند خواه‌ناخواه تمام مبادلات تجاری بین آنها در آن سازمان انجام می‌شود. بنابراین آن کشوری که بیرون از این دایره است، ضرر می‌کند. کشورهای عضو نمی‌توانند یکسری قواعد تجاری داخل سازمان داشته باشند و یکسری قواعد برای تجارت با ایران داشته باشند. قواعد سازمان تجارت جهانی به سمتی می‌رود که هنجارهای wto مبنای تجارت بین‌المللی می‌شود.
الحاق به wto چه پیامد‌هایی برای کشور ما در پی خواهد داشت؟
سمت و سوی ما نباید wto باشد. بلکه باید به این فکر کنیم که تولید داخل و بهینه‌سازی در تولید به نحو احسن انجام شود. اگر این موضوع مدنظر ما باشد در روند الحاق کمتر دچار مشکل می‌شویم. اگر بخواهیم با حتی سه کشور منطقه آزاد راه‌اندازی کنیم، باز هم باید براساس قوانین wto تجارت کنیم. چراکه کشورهای دیگر عضو این سازمان هستند و تجارت خود را براساس قوانین این سازمان انجام می‌دهند. یک موضوع دیگر که دراین میان مطرح است، راحت بودن خروج از سازمان در کنار سخت‌بودن ورود به آن است. با توجه به اینکه خروج از سازمان بسیار ساده است ولی تاکنون هیچ کشوری از آن خارج نشده است. این موضوع بیانگر منفعت کشورهای عضو از الحاق به این سازمان است.
وضعیت اقتصاد ما در صورت الحاق به سازمان تجارت جهانی به چه شکل خواهد بود؟ آیا در صورت الحاق توان حضور در بازارهای جهانی را خواهیم داشت؟
برخی از تولیدات ما در بخش کشاورزی قابلیت حضور در بازارهای جهانی را دارند. ارگانیک بودن محصولات کشاورزی ما به‌عنوان یک مزیت برای حضور در بازارهای جهانی مطرح است و می‌توان روی آن حساب ویژه باز کرد. اما در صنعت ممکن است در کوتاه‌مدت دچار مشکل شویم چون قواعد را بلد نیستیم و باعث می‌شود تولید‌کننده ما به‌دلیل ناآشنا بودن با قواعد بازی در بازارهای جهانی عقب بماند. اما با توجه به تمام این موارد تولید‌کننده داخلی باید خود را برای حضور در سازمان تجارت جهانی آماده کند. در صنعت هنوز این مزیت را داریم که می‌توانیم ارزان تولید کنیم. اما درخصوص برخی از صنایع «های تک» و برخی از مواد اولیه به این سمت خواهد رفت که تولید‌کننده باشیم مگر اینکه بتوانیم بسترهای رشد و توسعه در این زمینه‌ها را فراهم کنیم.
با توجه به این موضوع ممکن است در برخی از بخش‌های اقتصادی دچار زیان شویم چه راهکاری برای رفع این مشکل ارایه می‌کنید؟
البته wto نیز قوانین حمایتی دارد. در برخی از موارد که سازمان می‌بیند کشور در یک صنعت دارای گردش مالی و اشتغال مناسب است، حمایت‌های لازم را انجام می‌دهد و این اجازه را به آن صنعت خاص می‌دهد که تا زمان مشخصی به تولید براساس قوانین خارج ازwto ادامه دهد. اما این زمان برای آماده شدن صنایع است و محدودیت دارد. این‌طور نیست که تا همیشه صنایع مختلف براساس قوانین خارج از سازمان به تجارت بپردازند. درواقع زمانی که wto به‌عنوان زمان آماده‌سازی مشخص می‌کند برای آماده شدن تولید‌کننده داخلی است. تولیدکنندگان داخلی باید در زمین ایران بدوند تا خود را برای حضور در بازارهای جهانی طبق قوانین wto آماده کنند. بنابراین از هم‌اکنون 10سال فرصت داریم تا خود را برای الحاق به سازمان تجارت جهانی آماده کنیم. این زمان مناسبی برای آماده‌سازی صنایع است، اما موضوع مهم این است که اراده‌ای از سوی دولت دراین خصوص وجود ندارد.
در طول فرآیند مذاکرات چه مواردی باید مدنظر باشد تا پیوستن ما به این سازمان مشکل‌ساز نشود؟
الحاق به wto مبتنی بر دانش است. اگر در طول فرآیند مذاکرات برای عضویت، خود را به علم تجارت مجهز کنیم، می‌توانیم حتی امتیاز دادن را هم مدیریت کنیم. بخشی از فرآیند الحاق مربوط به تطبیق قوانین است. مقررات باید به گونه‌ای تنظیم شود که در روند مذاکرات کمتر دچار مشکل شویم. در مذاکرات الحاق افرادی خبره حضور دارند که روی قوانین دست می‌گذارند و ایراد می‌گیرند چون علم و تجربه بیشتری دارند. اگر طرف مذاکره‌کننده ما هم دارای علم و تجربه باشد می‌تواند چانه‌زنی کرده و کمتر امتیاز بدهد. بنابراین باید کاملا به قوانین و شرایط آگاه باشیم. حتی پیشنهاد می‌کنم رشته wto در دانشگاه ایجاد شود تا دراین مدت کارشناس مذاکره‌کننده و آگاه به wto تربیت کنیم.
براساس آنچه که قوانین wto می‌گوید کشورها برای پیوستن به این سازمان باید اکثر قوانین و گاه تمام قوانین تجاری و اقتصادی خود را تغییر دهند. این موضوع را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
همین الان هم اگر عضو نشویم قانون برنامه چهارم و پنجم می‌گوید که باید برخی از قوانین داخلی کشور مبتنی برwto شود. این موضوع به صراحت در بند «و» ماده 104 قانون برنامه پنجم آمده و تأکید شده که قوانین براساس قواعد wto تغییر یابد. باید گفت الحاق به wto تهدید نیست بلکه فرصتی است که باید از آن نهایت استفاده را برد.
آیا می‌توان گفت الحاق به سازمان تجارت جهانی در رفع یا کاهش تحریم‌ها موثر است؟
تحریم‌های شکل‌گرفته علیه ایران از طرف سازمان ملل اعمال شده و برخی از این تحریم‌ها نیز از سوی اتحادیه اروپا و آمریکا به صورت یکجانبه علیه ایران وضع شده است. با توجه به سازوکاری که در سازمان تجارت جهانی وجود دارد، نمی‌توان گفت که الحاق به wto ازبین‌برنده تحریم‌هاست. اما مسلما فضا را تلطیف می‌کند و با استفاده از فرصت‌های تجاری پیش‌آمده می‌توانیم تحریم‌ها را تلطیف کرده و مدیریت کنیم. تصور کنید که وزرای کشورهای عضو سازمان تجارت جهانی در یک گردهمایی داخل ایران حضور داشته باشند در این شرایط مسلما فضای مناسب برای ایجاد روابط و فعالیت‌های تجاری فراهم خواهد شد.
وضعیت الحاق ما به wto چگونه است؟
از‌سال 84 تاکنون ما عضو ناظر در wto هستیم و رژیم تجاری خود را برای بررسی در مذاکرات به سازمان ارسال کرده‌ایم و آنها در مورد رژیم تجاری ما 700 سوال پرسیده‌اند. البته این پرسش‌ها تنها برای ایران نیست بلکه در قالب بررسی انجام می‌شود و برای تمام اعضای فعلی نیز پرسیده شده است. اتفاقا رژیم تجاری ارایه‌شده توسط ما یکی از بهترین رژیم‌ها بوده که به سازمان ارایه شده به‌طوری که «پاسکال لامی» دبیرکل وقت سازمان اعلام کرد رژیم تجاری کشورمان یکی از بهترین و بی‌نقص‌ترین‌ها در این زمینه بوده است.
چه اقداماتی بعد از آن انجام شده است؟
بعد از ارایه رژیم تجاری باید مذاکرات مربوط به الحاق را در گروه کاری انجام دهیم. البته هنوز به‌دلیل عدم تمایل اروپا و آمریکا رئیس گروه کاری مذاکرات مشخص نشده و باید در انتظار بمانیم. البته این موضوع به‌دلیل نبود روابط سیاسی مناسب بین ایران و کشورهای قدرتمند wto مانند آمریکا و کشورهای اتحادیه اروپا رخ داده و باید برای آن فکری شود.
ظاهرا دولت یازدهم تلاش فراوانی برای پیوستن به این سازمان دارد. چه اقداماتی از سوی دولت انجام شده و ادامه مسیر چگونه باید باشد؟
تلاش‌های دولت در فرآیند الحاق به دو بخش تقسیم می‌شود. یکی بعد خارجی و بین‌المللی آن است که دولت تلاش‌های خود را در این زمینه انجام داده و با توجه به موفقیت در مذاکرات 1 + 5 می‌توان گفت تلاش‌های بین‌المللی دولت در این خصوص خوب بوده است. اما در بعد داخلی چندان خوب کار نکرده است.
چه مواردی باعث ضعف در این خصوص شده است؟
پیش از این دفتر نمایندگی تام‌الاختیار ایران برای عضویت در wto زیر نظر وزیر صنعت، معدن و تجارت فعالیت می‌کرد اما این دفتر به دستور نعمت‌زاده وزیر صنعت ازچند ماه قبل زیر نظر سازمان توسعه تجارت قرار گرفت و جایگاه آن پایین آمد. اینکه دفتر زیر نظر وزیر فعالیت کند تا زیر نظر سازمان توسعه تجارت بسیار متفاوت است و با این کار درواقع شأن الحاق و مذاکرات را پایین آوردیم. با توجه به اینکه تیم متخصص برای مذاکرات wto محدود است و افراد کمی در داخل کشور هستند که توانایی این کار را داشته باشند باید گفت در زمینه کارشناسی نیز با ضعف و مشکل مواجه هستیم.
هنجارهای wto تجارت جهانی را می‌چرخاند
الحاق ایران به wto تحریم‌ها را تلطیف می‌کند
تنزل جایگاه نمایندگی ایران در وزارت صنعت
الحاق به wto صنایع را در کوتاه‌مدت دچار مشکل می‌کند
کشاورزی ارگانیک ایران توان حضور در بازارهای جهانی
را دارد
صنایع ما از مزیت تولید ارزان بهره‌مند هستند
باید در زمین ایران بدویم تا آماده حضور در wto شویم
عملکرد داخلی دولت برای الحاق به wto خوب نبوده است
آمریکا و اتحادیه اروپا روند مذاکرات را متوقف کرده‌اند