مجتبی پارسا| میراث تاریخی و فرهنگی ما در معرض خطر نابودی هستند. آنها قربانیان افزایش تناوب و شدت فجایع، اعم از طبیعی و انسانی هستند. تخریب‌شدن شهر بم و میراث باستانی آن، (ارگ بم) به دلیل زمین‌لرزه سال 2003، زردشدن سنگ‌های مرمر تاج‌محل به دلیل آب‌وهوای آلوده و جنگ‌ها و نزاع‌های سوریه که موجب ازبینرفتن مناره مسجد جامع اموی در دمشق شد، تنها نمونه‌های کوچکی برای اثبات این مدعاست که میراث باستانی و فرهنگی ما در خطر است. تنها در قرن بیست‌ویکم، ما صدها مکان و بنای تاریخی و فرهنگی خود را از دست داده‌ایم، یا آسیب جدی به آنها وارد شده است.
دو‌سال پیش، یونسکو اعلام کرد که 46مکان از 1007مکان تاریخی در خطر هستند؛ آن هم خطری بی‌سابقه. تا این‌که سال گذشته، زمین‌لرزه‌ای در نپال، در دره «کاتماندو» موجب ازبینرفتن و فروریختن چندین بنای تاریخی شد. این مجسمه‌ها، در کنار یکدیگر، یک منطقه جهانی میراث‌فرهنگی به‌شمارمی‌رفت. خانم «ایرینا بوکووا» مدیرکل یونسکو، در مصاحبه با روزنامه «نیویورک‌تایمز» گفته بود: «من به‌خاطر تلفات جانی و انسانی زیادی که توسط زمین‌لرزه در نپال به‌وجود آمد، به‌شدت غمگین و آزرده‌خاطرم. از شنیدن خبر ویران‌شدن میراث‌فرهنگی این کشور نیز بسیار شوکه شده‌ام و از این موضوع غافل بودم که فجایع طبیعی در دنیای مدرن می‌توانند تا این اندازه به میراث‌فرهنگی جهانی آسیب بزنند.»
تا پیش از این، یونسکو (سازمان فرهنگی، علمی و آموزشی ملل‌متحد) فعالیت‌های زیادی به‌منظور حفظ مکان‌های تاریخی و فرهنگی انجام داده بود.
در میان فاکتورهای مختلفی که مکان‌های فرهنگی و تاریخی ما را تهدید می‌کنند، تغییرات اقلیمی و آبوهوایی می‌تواند به‌عنوان یکی از مهم‌ترین چالش‌های حفاظت از این مناطق به‌شمار آید. افزایش سطح دریاها، مناطق ساحلی را تهدید می‌کند؛ افزایش بارندگی موجب ساییده‌شدن خرابه‌های تاریخی خشتی می‌شود؛ آب‌شدن یخ‌ها موجب پوسیدگی عناصر ارگانیک می‌شود.
به‌طور کلی، با ناگفته گذاشتن فجایع انسانی، خصوصیات میراث‌فرهنگی به وضع آب‌وهوا بستگی دارد اما می‌توان گفت که در معرض قرار گرفتن، حساسیت و قابلیت تطبیق با شرایط آبوهوایی، سه مشخصه‌ای است که آسیب‌پذیری میراث‌فرهنگی نسبت به تغییرات آبوهوایی را تعیین می‌کند. به‌طور مثال، این موضوع، بسیار شایع است که بالا‌آمدن سطح آب و سایر فشارهای آبوهوایی موجب به خطر افتادن بناهای تاریخی و فرهنگی شهر و نیز و تالاب‌های آن شده است.
بنابراین اگر از خطر مواردی مثل گروه‌های بنیادگرا مثل طالبان در گذشته و داعش در زمان حاضر و جنگ‌ها و درگیری‌ها چشم‌پوشی کنیم، باز هم فجایع طبیعی، مهم‌ترین عامل و خطری تهدید‌کننده برای آثار باستانی، میراث‌فرهنگی و بناهای تاریخی به‌شمار می‌آیند.
بلایای طبیعی، تهدیدی برای بشر و تاریخ او
بلایای طبیعی همواره به‌عنوان تهدیدی برای نوع بشر به حساب می‌آید. با وجود تلاش‌هایی در سراسر جهان به‌منظور کاهش اثرات فجایع طبیعی با کمک سیستم‌های هشدار، آمادگی در برابر بلایا و برنامه‌هایی برای مدیریت آنها اما امروزه افزایش تناوب وقوع و شدت بلایای طبیعی باعث شده دولت‌ها، تأکید موکدی بر حفاظت از شهروندان و جان آنها و خصوصا میراث‌فرهنگی و تاریخی داشته باشند.
اگرچه مطالعات زیادی روی کاهش خطر بلایای طبیعی انجام‌شده و حاصل آنها، ایجاد راه‌های جدید و بدیعی برای کاهش آسیب‌پذیری جمعیت انسانی بوده است اما تلاش‌های مورد‌نیاز برای محافظت از بناهای تاریخی، فرهنگی و باستانی، همچنان پراهمیت و درحال رشد است. زمین‌لرزه‌ها؛ مخرب‌ترین و ویران‌کننده‌ترین نیروی طبیعت برای آسیب‌زدن به بناهای تاریخی هستند که خرابی‌های جبران‌ناپذیری را به‌بارمی‌آورند. زمین‌لرزه‌ها می‌توانند مکان‌های تاریخی و باستانی را به کپه‌ای از قلوه‌سنگ‌ها و ویرانی تبدیل کنند.
دومین تاثیر بزرگی که یک زلزله -یا هر فاجعه طبیعی دیگری مثل سونامی، رانش زمین و...- می‌گذارد که می‌تواند به همان اندازه یا بیشتر خطرناک باشد، ایجاد خطرهای بالقوه برای مکان‌های تاریخی است؛ آن‌هم طوری که مدیران بحران و مدیران حافظ این بناهای تاریخی نتوانند در مقابل آن خطرهای بالقوه خود را آماده سازند.
در چند سده گذشته، بسیاری از مکان‌ها و بناهای تاریخی شاهد چنین اتفاقات مصیبت‌بار و فاجعه‌انگیزی بوده‌اند که تنها تعداد اندکی از آنها سالم و دست‌نخورده باقی مانده‌اند. کلیسای جامع سلطنتی در شهر تاریخی آرکویپا (Arequipa شهری در جنوب پرو) و معبد اروانگ (Erwang) در نزدیکی سد دوجیانگیان (Dujiangyan) در ایالت پرجمعیت سیچوآن (Sichuan) در چین، دو نمونه از این موارد هستند.
آرکویپا در پرو شهر بسیار جذاب و فریبنده‌ای است که در قلب دره کلکا (Colca Valley) قرار دارد. این شهر که در میان کوه‌های آتشفشانی قرار گرفته، به «شهر سپید» معروف است؛ چراکه اکثر ساختمان‌های آن از سنگ خاصی به نام «سیلار» -که سنگی با منشأ آتشفشانی است- ساخته شده‌اند. معماری اصلی ساختمان‌های تاریخی این شهر، آمیزه بدیعی از فرهنگ بومی آن‌جا و فرهنگ اروپایی است. این شهر از آغاز دستخوش و متاثر از زمین‌لرزه‌های زیادی شده و نجات پیدا کرده است. کلیسای جامع این شهر، نخستین بنای عمودی و بلند این شهر بوده است که به واسطه نمای باشکوه و باعظمت و بزرگش شناخته می‌شود. ساخت این کلیسای جامع در آگوست 1540 آغاز شد و در 1556 میلادی پایان یافت.
نخستین زمین‌لرزه ثبت‌شده که در نزدیکی این شهر در سال 1583 واقع شد، موجب آسیب گسترده و شدیدی به این بنای تاریخی (کلیسای جامع) شد. در سال 1590 (7سال پس از وقوع زمین‌لرزه و آسیب گسترده به کلیسا)، این شهر، نخستین قدم‌های خود را برای برنامه‌ها و طرح‌های بازسازی کلیسا با طراحی جدید برداشت. در هر حال، این زمین‌لرزه‌ها با فوران شدید آتشفشان «هایناپوتینا»، همراه و متقارن بود‌اند و این موضوع نیز بخشی از ساختار کلیسای قدیمی را نابود کرده بود. در سال 1604، زمین‌لرزه دیگری رخ داد که هرچه از آن کلیسا باقی مانده بود را نیز کاملا ویران ساخت.
کلیسای جامع دیگری در سال 1656 ساخته و کامل شد. بعد از آن، زمین‌لرزه‌هایی در سال‌های 1666، 1668، 1687 و در سال 1784 رخ دادند که آسیب‌های اندک اما قابل توجهی را به کلیسا موجب شدند. در 13 آگوست 1868، زمین‌لرزه مهیبی باعث ویران‌شدن برج‌ها (بخشی از دروازه اصلی، نمای جلویی و محراب‌ها) شد. آخرین زمین‌لرزه در ژوئن 2001 و به بزرگی 8.4ریشتر رخ داد و موجب فرو ریختن و سقوط دو برج کلیسا شد و به ساختار اصلی و تاریخی آرکویپا آسیب بسیار سختی زد. این کلیسای جامع در سال 2002 ترمیم و بازسازی شد و به شکوه و جلال پیشین خود بازگشت. این کلیسا، امروز در پرو جزو منحصربه‌فردترین کلیساهای جامع است که از دوره استعماری اسپانیا باقی مانده است. در سال 2000، شهر تاریخی آرکویپا در یونسکو ثبت شد.
ایالت سینچوآن در چین، یکی از مناطق مستعد زمین‌لرزه است و به‌مثابه خانه‌ای برای هزاران میراث‌فرهنگی و تاریخی به‌شمارمی‌آید که بعضی حفاظت‌شده و برخی دیگر غیرحفاظت‌شده هستند. معبد اروانگ (دو پادشاه) نخستین بار در حدود 2هزار سال پیش ساخته شد و در زمان سلسله چینگ بازسازی شد. این مکان به‌منظور برگزاری مراسم بزرگداشت و جشن برای ساختن سد دوجیانگیان توسط «لی بینگ» فرماندار شین (Qin) و پسرش که سیستم آبیاری/زهکشی دوجیانگیان را ابداع کرده بودند، ساخته و به‌عنوان میراث‌فرهنگی در یونسکو ثبت شد. این معبد، از چوب خاصی به نام «چوآندو» ساخته شده و معماری بسیار پیچیده‌ای دارد و دارای دو بخش مجزاست که یکی به معابد و دیگری به باغ‌ها منتهی می‌شود.
زمانی که زمین‌لرزه مهیبی در سال 2008 آن منطقه را لرزاند، مکان‌های متعدد تاریخی تحت‌تأثیر قرار گرفتند و معبد اروانگ نیز دچار آسیب‌های جدی ساختاری شد. دروازه ورودی خراب شد و زیارتگاه‌ها و تالارهای زیادی فرو ریختند. چندین اشیای قدیمی و تاریخی که در معبد قرار داشتند نیز از بین رفتند. با کمک دولت چین و حمایت‌های بین‌المللی و متخصصان، این معبد به شکل و سبک پیشین خود ترمیم و بازسازی شد. بخش‌هایی که فروریخته‌بودند، دوباره ساخته شدند و بخش‌هایی که توانسته بودند در مقابل زمین‌لرزه تاب بیاورند، بعدها توسط قرار دادن پایه‌های اضافی و تکیه‌گاه‌هایی، محکم شدند. در نهایت، این معبد در سال 2013 بعد از حدود 5 سال، دوباره برای بازدید عموم بازگشایی شد.
سومین مشکلی که می‌تواند به‌دنبال تخریب میراث‌فرهنگی و بناهای تاریخی، به‌دلیل فجایع طبیعی مثل زمین‌لرزه برای ما به‌وجود بیاید، مشکلات اقتصادی است. همه ما می‌دانیم که ضربه به میراث‌فرهنگی یک کشور، ضربه به تاریخ آن کشور است و این مسأله، هزینه‌های زیادی را چه به لحاظ تاریخی و چه اقتصادی به آن جامعه وارد می‌سازد.
جدای از این‌که با فروریختن و ریزش بناهای تاریخی بزرگ و مجموعه‌هایی که امکان ورود و دیدن از آنها برای جهانگردان وجود دارد، احتمال آسیب‌دیدن یا مرگ بازدیدکنندگان بسیار محتمل است. مسأله اقتصادی، خود به دو بخش تقسیم می‌شود: یک) هزینه‌هایی که به‌منظور ترمیم یا بازسازی یک مکان یا یک بنای تاریخی باید پرداخت، و دو) ضرر‌های اقتصادی‌ای که به دلیل ازبینرفتن یک بنای تاریخی به‌عنوان یک جاذبه توریستی به واسطه ریزش جهانگردان وارد می‌شود، چراکه اگر حتی یک بنای تاریخی کاملا از میان نرود، باز هم مدت زمان زیادی - از چند ماه تا چند سال- برای ترمیم و بازسازی آن نیاز است و در طی این مدت، هیچ توریستی اجازه یا امکان ورود و بازدید از آن مجموعه یا بنا را نخواهد داشت که همین موضوع می‌تواند به لحاظ اقتصادی، آن منطقه را تحت‌تأثیر قرار دهد.
زوال و نابودی مکان‌های تاریخی و بناهای فرهنگی توسط بلایای طبیعی ازجمله زمین‌لرزه، موجب ازبینرفتن بخش بزرگی از میراث‌فرهنگی بشر می‌شود؛ چراکه این مکان‌ها و بناها بسیار ارزشمند و البته غیرقابل جایگزین هستند. گرچه بازیابی سریع و به‌موقع این بناها، نقش بسیار حیاتی در نجات مکان‌های تاریخی و میراث‌فرهنگی ایفا می‌کنند اما تکنولوژی جدید اسکن 3بعدی می‌تواند بهترین امید برای حفظ مکان‌های تاریخی و باستانی به‌شمار‌آید تا آنها به‌طور کامل نابود نشوند و به نسل‌های آینده انتقال پیدا کنند. با کمک این تکنولوژی و با استفاده از داده‌های دیجیتالی کمی (قابل‌اندازه‌گیری) این امکان وجود دارد که بناهای تاریخی و میراث‌فرهنگی آسیب‌دیده در مناطق مستعد زمین‌لرزه، حفاظت یا ترمیم شوند، یا با دقت بالا به شکل پیشین خود بازسازی شوند.
این تکنولوژی‌ها می‌توانند به ما کمک کنند در جایی که نمی‌توانیم فجایع طبیعی را کنترل یا شدت آنها را کم کنیم، بتوانیم از میراث‌فرهنگی خود دفاع و محفاظت کنیم اما تا جایی که هنوز چنین تکنولوژی‌هایی به صورت فراگیر در همه جای دنیا گسترش پیدا نکرده‌اند، باید تا آخرین حد توان، از میراث‌فرهنگی و تاریخی‌مان حفاظت کنیم.